Монгол Улсын Их Сургуулийн Хууль зүйн сургуулийн зөвлөх профессор, хууль зүйн ухааны доктор, Монгол Улсын Гавьяат багш, хуульч, өмгөөлөгч Шарын Цогтоогийн байр суурийг ҮХНӨ-т тойрсон маргаан бүхий асуудлаар олон нийтэд хүргэж байна. Үндсэн хууль судлаач Ш.Цогтоо нь 1992 оны шинэ Үндсэн хуулийн төсөл боловсруулах ажлын хэсгийн гишүүнээр ажиллаж, улмаар дагалдах 10 гаруй хуулийн төслийг гардан боловсруулж, МУИС-д 30 гаруй жил багшлах явцдаа шинэ Үндсэн хуулийнхаа үзэл санааг нээн харуулахад чиглэгдсэн нийтдээ 80 гаруй судалгаа, эрдэм шинжилгээний бүтээл туурвисны дотор хууль зүйн бүх их, дээд сургуульд судалж үздэг 5 сурах бичиг, нэг сэдэвт бүтээлийг нийтийн хүртээл болгоод байна. Тэрээр Улсын Дээд Шүүхээс нэр дэвшүүлснээр 2014-2021 онд Үндсэн хуулийн цэцийн гишүүнээр ажилласан эрдэмтэн судлаач бөгөөд саяхан явагдсан Монголын Хуульчдын Холбооны гишүүдийн нууц санал хураалтаар Үндсэн хуулийн эрх зүйн хорооны тэргүүнээр сонгогдоод байна.
АС: Өнөөдөр УИХ-аас хөдөө хотгүй хүн бүрийн саналыг сонсож буй нэг ажил нь сүүлийн үед зөндөө яригдаж олны дотор элдэв эргэлзээ төрүүлж байгаа асуудал бол Үндсэн хууль болоод байна. 1924, 1940, 1960 оны Үндсэн хуулиуд дундаа хорин жилийн зайтай өөрчлөгдсөн байхад 1992 оны шинэ Үндсэн хууль 30 гаруй жилийн туршид үндсэндээ өөрчлөгдсөнгүй гэх юм. Үндсэн хууль судлалаар мэргэшин ажилладаг эрдэмтэн хүний хувьд хэн хүнгүй тойрч зугтаагаад байгаа энэ бүх асуудал, ялангуяа ҮХНӨ, зөвлөлдөх санал асуулга зэрэг асуудлаар таны саналыг өдрийн сониныхоо уншигчдад хүргэх гэсэн юм?
Яахав чадан ядан оролдоод л үзье. Юуны урьд Үндсэн хууль нь төрийн байгуулал судлалаас гадна улс төр судлал, түүх судлал, хэл шинжлэл, философи, хүний эрх, эрх чөлөө дагалдсан категориудын тулгуур мэдлэг, суурь ойлголтыг харилцан хамааралд нь авч үзэхийг өөрөө шаардаад байдаг харьцангуй өргөн агуулгатай судлагдахуун гэдгийг хэлмээр байна. Эдгээрийн дотроос бүр нарийсгаж 1924 оноос хойших Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлт /цаашид “ҮХНӨ” гэх/-үүд, тэрчлэн зөвлөлдөх санал асуулга, төрийн байгууллын тогтолцоонд холбогдох янз бүрийн “проблем”-ыг энгийн хүнд ойлгогдохоор хэлж өгнө гэдэг хичээл заахаас хавьгүй хэцүү даалгавар байна.
Шуудхан хэлчихэд өөрийн гэсэн үүргээ нэгэнт гүйцэтгэчихсэн 1924, 1940, 1960 оны Үндсэн хууль бол ах дүү үндсэн хуулиуд мөн. Харин 1992 оны ардчилсан шинэ Үндсэн хууль бол эд нартайгаа “ах дүү” биш, их ойртуулж хэлбэл ураг төрлийн барилдлагатай Үндсэн хууль. Эхний гурав нь үндсэн хуулийн хэлээр бол иргэдээ ялгаварлан гадуурхаж хувьсгалын эсэргүү, япон тагнуул, хар ба шар феодал, анги бүлэг, аллага хядлага, сэхээтний төөрөгдөл, намын эсэргүү бүлэг, тэрчлэн коммунист хөгжил төлөвшилтийн үе шатууд гээд өөрчлөх шинэчлэхээс өөр аргагүйд хүрсэн улс төр, эдийн засгийн обьектив бодит шалтгаантай байсан.
Харин 1992 оны ардчилсан шинэ Үндсэн хууль бол энэ гурвынхаа бүр эсрэг СССР дэглэмээс угшилтай гэж үзэж болох “иргэдээ үзэл бодол, үг хэл, нийгмийн гарвалаар нь ялгаварлан гадуурхах, иргэдийнхээ хувийн амьдралыг нууцаар чагнаж тагнах, мөрдөн мөшгөх зэргээр тэдэнд хилсээр ял зэмлэл тулгадаг байсан коммунист улс төрийн хүчин, түүний удирдагчдын үйл ажиллааг улс үндэстнийхээ эсрэг үйлдсэн гэмт хэрэг гэж үзнэ” хэмээн тунхаглан ардчилал, хүний эрх, эрх чөлөөг өөр өөрсдийнхөө Үндсэн хуулиар бэхжүүлсэн пост-социалист орнуудын дуу хоолойг өлгөн авч өвлөж төрсөн нэгэн хэв загвар юм. Өөрчлөлт орсон ороогүйгээ харьцуулахдаа хүрвэл 2000 оноос эхлээд бараг тав зургаан удаа гар хүрэх оролдлого хийчхээд байгаа гэдэг бол хэрээс нэлээд хэтэрсэн гэсэн үг.
АС: Шуудхан асуухад хоёр жилийн өмнө ҮХНӨ оруулсан шиг санагдах юм. Гэтэл одоо дахиад л түүнийг өөрчилнө гээд парламент, Засгийн газар, улс төрийн намууд, ТББ бүгдээрээ нэгдээд ч байгаа юмуу, хуйвалдаад ч байгаа юм уу, болж бүтэхгүй бүх бурууг, мөн хулгай, луйвар гарч буй үүд хаалгыг Үндсэн хуультай холбодог болчихлоо. Шинэ Үндсэн хууль маань үнэхээр тэгтлээ үр нөлөөгүй байгаа хэрэг үү? Та юу гэж үзэж байна?
Гайхалтай асуулт байна. Арай ч бүгдээрээ биш байлгүй дээ. Лав л иргэд олон нийт өөрийнхөө үнэт зүйл рүү гар дүрээд аль гэж хүсэхгүй байгаа нь ойлгомжтой. Нээрээ л сүүлийн 30 гаруй жилийн бүтэлгүйтэл, ялангуяа улс төр, эдийн засгийн мухардмал байдлын бүх бурууг, бас буруутанг Үндсэн хуулиас эрэх явдалд дээдэс маань нэрвэгдчихээд байгаа нь үнэн байх шүү. Уул нь Үндсэн хууль бол нэг талаас монголын ард түмний өөрсдийнх нь бүтээл, нөгөө талаас Үндсэн хуулийн эзэн нь ард түмэн Та бид нар юм. Тэр бүү хэл, хүн төрөлхтөн анхны Үндсэн хуульт байгууламжид шилжсэн 1787 оноос хойших ойлголтоороо бол аль ч үеийн засгийн газар, УИХ, Ерөнхийлөгчийн институт, нутгийн захиргаа бүхэлдээ ардчилсан шинэ Үндсэн хуулийн үйлчлэгч нь, бас хэрэглэгч нь, бас хамгаалагч нь гэдэгт түүний хууль зүйн гол утга агуулга оршдог. Чухам иймээс ард түмний хамгийн ариун нандин үнэт зүйл болох Үндсэн хуульд дур зоргоороо халдсан, ухамсаргүйгээр гар хүрсэн түүхүүд их гашуун. Оролдох бүрд хариу нь ирдэг хэмээн судлаачид ихэд болгоомжилдог. Олон ч кейс бий.
Манай нийгмийн болж бүтэхгүй юм болгонд Үндсэн хууль буруутай байна уу, Үндсэн хуулийг удиртгал болгон түүнд үйлчлэх үүрэг хүлээсэн мэдлэг чадваргүй “төр”, төрийн байгууллага, албан тушаалтан буруутай юу, муу сэтгэлээс үүдэлтэй муу үйлдэл хийдэг муу хүн буруутай юу гэх хоёрхон тоог эндээс харьцуулан үзэж болох юм. Одоогоор Монгол улсын Үндсэн хуульд нийцүүлэн баталчхаад байгаа 850 гаруй хууль, 200 гаруй олон улсын гэрээ үйлчилдэг. Тэдгээрийн 280 гаруй нь Үндсэн хуулийн ямар нэгэн зөрчилтэй байгааг Үндсэн хуулийн цэц болон судлаач шинжээчид засаж залруулсаар буй нь эмперик судалгаанаас харагддаг. Энэ бол Үндсэн хууль буруутай байна уу, захиалгын хууль хийдэг үе үеийн парламентын гишүүд өөрсдөө буруутай юу гэдгийг хэлээд буй нэгэн жижигхэн жишээ юм.
Хүн бүрийн нүдэн дээр ил болчхоод буй өөр нэг баримт бол Үндсэн хуулийг үл ойшоосон баялгийн тэгш бус хувиарлалтаас эх үүсвэртэй Эрдэнэт үйлдвэр, ЖДҮ-ийн луйвар; хөгжлийн банк, нүүрсний хулгай; төмөр зам, хил гаалийн контрбанд, тэрчлэн өндөр албан тушаалтнуудад холбогдох концесс, оффшор зэрэг бусад мөнгө угаах гэмт хэргүүд Үндсэн хуулиас болоогүй, харин эрх мэдэлтнүүдийн сахилга хариуцлагагүй буруутай үйл ажиллагаатай шууд холбоотой нь тов тодорхой факт. Их алсдуулж хэлбэл либерализмын өргөмөл хүү гэгддэг манай АН, МАН хоёрын үе үеийн Засгийн газрууд аж үйлдвэр, бүтээн байгуулалтын суурь харилцаанаас нэлээн холдож, либерализм дотроо бүр неолиберализм буюу шинэ либерализмынх нь амин сүнс болсон ам. долларын хөдөлгөөн дагалдсан туршилтад амтшиж автагдаад байгаа нь харин хөгжлийн зөв гарц уу? буруу арга зам уу? гэдэгт хариу нэхэгдсээр их удаж байгаа. Энд хүнтэй холбоогүй юм гэж нэг ч үгүй.
Манай Үндсэн хууль тогтоогчид 1992 оны шинэ Үндсэн хуулийг батлахдаа социализм ч гээгүй, капитализм ч гээгүй, либерализм ч гээгүй зүгээр л “Хүмүүнлэг, иргэний ардчилсан нийгмийг цогцлуулан хөгжүүлнэ” хэмээн монголын ард түмний туйлын хүсэл эрмэлзэл буюу алс хэтийн “идеал” зорилгыг тодорхойлсон нь бий. Үүнийг Үндсэн хууль нь хөгжлийн хөтөлбөр юм шиг мөн ч олон жил гуйвуулж байна даа.
Хөгжлийн хөтөлбөр гэдэг бол тухайн засгийн газар бүрэн эрхийнхээ хугацаанд зөвхөн Үндсэн хуульд нийцүүлэн хийж гүйцэтгэх ажлын өөрийнх нь зохиол бүтээл төдий зүйл юм. Хөдөлмөр ба аж үйлдвэрийн бүхэл бүтэн процедур “проблем”-ыг хэлэлцэж шийдвэрлэхийн оронд шууд сэтгэлийн хөөрлөөр “хөгжил” ба “ хөгжилт”-ийн тухай үе үеийн Засгийн газруудын 30 гаруй жилийн лоозогнол, хий хашхираан бол мөнөөх л “капитализмыг алгасаж социализм байгуулна” хэмээн дүвчигнэж явсантай маань бараг агаар нэг “утопи”-үл гүйцэлдэх хийсвэрлэлт юм. Товчдоо бол аж үйлдвэр ба шударга ариун хөдөлмөрийн шүтэлцээ, мэргэжлийн сургалтын бэлтгэл үе шатууд хангагдаагүй байхад аяндаа хүрээд ирдэг хөгжил гэж хаана ч байхгүй. Энэ бол аж амьдралын нэгэн аксиом мөн.
Минийхээр бол томоохон реформ шинэтгэл юм уу бүтээн байгуулалт хийх гэж байгаа бол бурууг, буруутанг Үндсэн хуулиас эрэх биш, харин хулгай зэлгийтэй шууд холбогдоод байдаг неолибериалист хөгжлийн хандлага юмуу, эсхүл тухайн засгийн газрын мөрийн хөтөлбөр зэрэг гадаад, дотоод бодлоготой шууд уялддаг улс төрийн баримт бичиг рүү гээ нэг өнгийж харах хэрэгтэй болов уу. Үгүй гэвэл 1992 оны ардчилсан шинэ Үндсэн хуулийн тунхаг заалтаас давж гарах хэмжээнд монголын ард түмнийг гэрэлт ирээдүй өөд нийтээр нэгэн зүгт хөтлөн дагуулах тийм "идеал" буюу туйлын хүсэл эрмэлзлийг илэрхийлсэн нэг ч гэсэн нам ба удирдагч төрөн гарч ирэхийг хүлээх л хэрэгтэй болох байх.
АС: Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах нь манай дарга нарын яриад байгаа шиг ийм амархан зүйл байдаг юм уу? Нэг нөхөр санаачилж энд тэндээс хүн цуглуулаад, тохиролцоод, хуйвалдаад, хэлэлцсэн болоод гялс манс баталчихдаг эд мөн юм уу? Одоо бүр Цэц, Ерөнхийлөгчийн хориг энэ тэр асуудлууд түүх болж мартагдчихсан хэрэг үү?
Юм л бол 1992 оны шинэ Үндсэн хуулийг байдаг чадлаараа попорч муулж буруутгаад байгаа хүмүүс түүнд дээрдүүлсэн ҮХНӨ оруулчихна гэж найдахад үнэхээр их хэцүү. 1999, 2000 оны дордуулсан 7 нэмэлт өөрчлөлтийг ч, дараа дараачийн нь ҮХНӨ-ийг ч хийхдээ эхлээд үүн шиг чухал юм байхгүй гэж өдөр шөнөгүй тархи угаах ажиллагаа явуулдаг.
Баахан юм болж баталсныхаа дараа төд удалгүй учир зүггүй муучилж, дараагийн нэмэлт өөрчлөлтийг нь хийнэ гээд л “попорно”. Дур зоргоороо авирлах “волюнтаризм” балмад үйл ажиллагаа яг л ингэж явагддаг, үр дагаварт нь иргэд улам бүр хамгаалалтгүй болж хоцордог. ҮХНӨ шиг олон шинжлэх ухааны уулзвар нийлмэл цогцод гар хүрэхдээ тулбал жинхэнэ бэлтгэгдсэн сайн мэргэжилтэн, судалгаа шинжилгээний мэргэшсэн институтүүд гардан хийж бусдыгаа байлдан дагуулж байж бүтээдэг ажил. Сүүлийн 30 гаруй жилд ийм мэргэжилтэн бэлтгэгдэх нь байтугай Үндсэн хуулиа жинхэнээс нь уншиж судалсан эрхмүүд тун ховор байгаа нь бараг л батлах шаардлагагүй үнэн.
Үндсэн хуулийг маань ямар ч тулгуур мэдлэг, суурь ойлголтгүй нөхдүүд арай дэндүү үгүйсгэж хийсвэрлээд байх шиг санагддаг. Тэд дандаа л миний эрх багадаад байна, тэрний эрх ихдээд байна гэх мэтийн эрх мэдэл, албан тушаал, сандал суудал хөөцөлдсөн субьектив хандлагаар түүнд тав зургаан удаа гар хүрэх оролдлого хийлээ, эргэж буцсан эрээ цээргүй үйлдэл ч гаргалаа. Иймэрхүү маягаар эрх мэдлээ нэмүүлж авсан этгээд эргүүлээд эздээ бороохойддог нь бараг л энэ ертөнцийн нэгэн гажиг үзэгдэл дээ.
Нэгээхэн жишээ хэлэхэд 2019 оны ҮХНӨ-ийг “зөвлөлдөх санал асуулга” гэдгээр шийдвэрлэсэн, их ч ажил болсон, их ч мөнгө цацсан, уг зорилгоор үүсгэн байгуулагдаж өнөө хүртэл ажиллаж амьдарч байгаа хороо комисс, судалгааны институт хүртэл байгаа. Тэр нөхдүүд аль хэдийнээ мөнөөх зөвлөлдөх санал асуулгын зүйл заалт буруу болж хэмээн урваж шарван, хоёрхон жилийн дараа 2022 онд ахин гар хүрэхэд бишгүйдээ нэг булгиулж бужигнуулж, хатгаж хутгаад амжсан. Одоо бас л “зөвлөлдөх санал асуулга” явуулж нөгөөх Үндсэн хуулийн бус механизмаа 2023 онд дахин хэрэглэхээр зэхэж буй увайгүй санаархлыг юугаар ч зөвтгөх арга алга. Батлах ёстой дагалт хуулийнх нь 60 гаруй хувь нь батлагдаагүй байхад дахиад л ҮХНӨ !?. Зарчим, ёс суртахуун, Үндсэн хууль хаачсан юм бүү мэд.
Үндсэн хуулийн цэц Үндсэн хуулийг шүүмжлэх ч эрхгүй байгууллага мөртлөө 2019 оны ҮХНӨ-ийг хүчингүйд тооцон 2022 онд үймүүлэх галыг өрдөж шүүхийн түүхэнд байж боломгүй ноцтой алдаа гаргаж маш их нүгэл үйлдсэн. Үүнийг Үндсэн хуулийн шүүхийн завхрал гэж нэрлэж болно. Энэ алдаагаа Цэц өөрөө заавал засах ёстой. Цэц уг алдаагаа өөрөө засахгүй бол энэ нь цаашдаа буруу жишиг болж хувирах магадлал маш өндөр. Түүхээс харвал нэг том албан тушаалтан, нэг том байгууллагын иймэрхүү завхрал, иймэрхүү тэнэглэлээр дамжиж дотоодын тагнах чагнах эрх бүхий нууцаар мөрдөн шалгах албад, тэрчлэн гадаадын тусгай албад эх захаа алдсан гашуун сургамж саяхных. 1920, 1930-аад онд ЗХУ-ын КГБ-ээр халхавчилсан монгол “КГБ”-чүүд ухамсаргүйгээр мөрдөх, мөшгөх, тагнах, чагнах, нууц үзлэг, нууц нэгжлэг хийж монгол ах дүүс, нутаг нугын анд нөхдөө хайр найргүй хэлмэгдүүлж хилсдүүлсэн балмад харгислалыг үеийн үед санаж байвал зохино.
АС: Зөвлөлдөх санал асуулгын дүнгээр Үндсэн хуульдаа нэмэлт өөрчлөлт оруулсан гадаадын улс орон хэр зэрэг олон байдаг юм бол? Манай Монгол Улсын Үндсэн хуульд ийм нэр томьёо бий юу?
“Зөвлөлдөх санал сануулга” гэдэг нь Үндсэн хуулийн эрх зүйн харилцааны практикт урьд өмнө төдийлөн гарч байгаагүй үзэгдэл буюу одоогоор монголоос өөр нэг ч улс оронд хараахан хэрэглээгүй байгаа туршилт юм. Монгол Улсын Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт хийх асуудлаар “зөвлөлдөх санал асуулга” гэгчийг биш, Ард нийтийн санал асуулга явуулж болно гэсэн зүйл заалт л бий. Харамсалтай нь Монгол Улсын Үндсэн хуульд огт байдаггүй “зөвлөлдөх санал асуулга” гэх Үндсэн хуулийн бус нэр томьёог зохиомлоор гарган ирж, өргөсөн тангаргаа умартаж Үндсэн хуулийг өөрчилнө хэмээн дээр дооргүй үймүүлж байгаа нь ихээхэн төөрөгдөл болов уу. Төөрөлдсөн дээр нь улам төөрүүлээд байж бүр болохгүйн утга учрыг ийм юм зүтгүүлээд байгаа хүмүүст хэлээд өгмөөр л байх юм. Даанч миний дуу хоолой хүрэхгүй юм даа.
Манайх хатуу Үндсэн хуультай улсад тооцогдох учир иймэрхүү асуудал тулгархад Ард нийтийн санал асуулга явуулах учиртайг Монгол Улсын Үндсэн хууль өөрөө хэлдэг. Хоёрдугаарт, Үндсэн хуульд гар хүрэх гээд байгаа бол Үндсэн хуулийн ямар заалтын юуг нь, яаж өөрчлөх гээд байна вэ?, тэгэх ямар бодит үндэслэл, шалтгаан байна вэ? гэдгээ тодорхой болгох хэрэгтэй. Мөн нэмэлт өөрчлөлтийг хүсэж буй аливаа санал санаачилга нь хэний хүсэл сонирхол вэ, Үндсэн хуулийн ямар субъектийн ашиг сонирхлыг хэрхэн хөндөх вэ? зэрэг асуудлууд маш нарийн процедур ажиллагаа, хатуу дэг журамд захирагдмал байдаг. Яагаад гэвэл Үндсэн хууль өөрөө ард түмний нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн цорын ганц хүсэл эрмэлзэл мөн учраас тэр.
Монгол Улсын бүх иргэд, бүх нам, бүх ОНБ-га орон даяар хөдөлж бүтээсэн гайхамшигтай ажил хэрэгч хэлэлцүүлгийн үр дүн болсон 1992 оны ардчилсан Үндсэн хуульд гар хүрэх механизмыг санамсаргүй түүвэр судалгааны сонголт бүхий 2 мянга ч хүрэхгүй хүний саналын хүрээнд /"random selection" ёсоор бол уг санамсаргүй цоохор судалгааны аргыг суурь судалгааныхаа цөм асуудал болох Үндсэн хууль мэддэг, судалдаг, гадарладаг 1.5 мянган судлаач дотор хэрэглэвэл ядахнаа статистикийнхаа онол, арга зүйд нийцэх юм даа/ зөвлөлдөж ҮХНӨ оруулах эсэхийг шийдвэрлэх тухай зааварчилгааг иргэд олон нийт ойлгох гэж аргаа барж байгаа байдлыг огт ойшоохгүй байж болохгүй буюу. Минийхээр бол зөвлөлдөх санал асуулга гэдэг бол тодорхой нэгэн хүрээ хязгаар дотор хуримтлагдаж гажуудсан нийгэм, эдийн засгийн тухайлсан проблемыг засах, сайжруулахад хааяа хэрэглэдэг ховорхон тохиолдлын нэг болохоос арай ч Үндсэн хуулийг оролдох арга механизм болгон дөвийлгөх зүйл биш.
АС: ҮХНӨ-ийг хийхэд зарчим болгодог онолын эсхүл практикийн ч юм уу “критер”-шалгуур гэмээр дэлхий нийтийн тогтсон зүйл байна уу?
Дээрх хууль зүйн асуумж ба шаардлагуудаас гадна ҮХНӨ-тэй холбогдуулж Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулахад заавал харгалзан үздэг онол арга зүйн маш чухал хоёр шаардлага байдгийг хэлэх нь зүйтэй байх. Нэг нь субьектив байр суурь. Нөгөө нь объектив бодит шаардлагын тухай асуудал зайлшгүй хөндөгддөг. Субьектив хандлага нь аль ч парламентад илэрч байдаг хэдий ч эцсийн дүндээ хэн нэг хүний, аль нэг дурын гишүүний хувийн санаа бодол төдий зүйл байх нь олонтоо. Тухайлбал Д.Содном, Ж.Бямбасүрэн, Ж.Гомбожав, П.Очирбат, Б.Чимид, генерал Б.Пүрэв, академич Д.Цэрэнсодном, нэрт сэтгүүлч Галсангийн Жамъян, яруу найрагч Тангадын Галсан, дипломатч Л.Эрдэнэчулуун, нэрт орчуулагч Төрийн соёрхолт Ц.Гомбосүрэн, соён гэгээрүүлэгч Г.Аким, гавьяат багш хэл зүйн шинжээч Ш.Чулуунбор нарын зэрэг манай ахмад зүтгэлтнүүдийн маань эрин цаг үед хэн нэгэн эрх бүхий этгээд дур зоргоороо авирласан субьектив хандлага гаргаж өвчигнөж дөвчигнөсөн бол: “Чи яасан албан тушаалын донтой биеэ тоосон новш вэ. Хүн болоогүй байж бас хүний муу үзэх санаатай. Чам шиг тавтир муутай сопляк-аар самруулж байдаг төр засаг байдаг юм уу, наад сэтгэцээ эмчлүүл. Чи өөрийгөө биш, бусдыгаа хүндэлж сур” гээд шууд хөөж гаргаад ухамсрын шанаа өгөх нь лавтай. Засаг төрийн сахилга хариуцлага хаа хаанаа ийм л байвал зарчим, зарчмаараа үлдэнэ.
Харамсалтай нь ардчилал, хүний эрх, эрх чөлөөнд дулдуйдаж өөрсдийнхөө шударга бус үйлдэл ба хувийн ашиг сонирхолдоо идэгдэж янз бүрийн хэрэг төвөг, ял зэмлэлд орооцолдсон гишүүд, албан тушаалтнууд хариуцлагаас мултрахын тулд өөрсдийнхөө дур зорго, эрх мэдлийг хязгаарладаг цорын ганц дээд хэм хэмжээ болох Үндсэн хуультай ямагт дайсагнадаг нь нууц биш юм.
Тухайлбал, АНУ-д 10 мянга гаруй удаа субьектив хандлагаар Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах асуудал хөндөгдөж байсан ч тэд өөрийн үнэт зүйлээ бараг хөдөлгөж байгаагүй. АНУ Үндсэн хуульдаа цөөн тооны нэмэлт, өөрчлөлт оруулахдаа зарим төслийг 6-н сараас 3-н жил хүртэлх хугацаанд хэлэлцэж байсан ч тэр бүрийг баталж байсан түүхгүй. Япон улс хэдэн зуун жилийн түүхэндээ Үндсэн хуульдаа бараг өөрчлөлт оруулаагүй. Дөнгөж 7-н нэмэлт, нэг өөрчлөлтийг хууль тогтоогчид нь хүлээн авч байж. Энэ нь 1900-2020 он хүртэлх 120 гаруй жилийн хугацааг хамаардаг. Япон улсын өндөр хөгжсөний цаад учир нь үүнтэй шууд холбоотой хэмээн түүхэн эх сурвалжид тэмдэглэгдсэн нь бий.
Харин Үндсэн хуульдаа олон удаа гар хүрсэн ч дотоодын зөрчил тэмцэл, үймээн самуун, терроризм, шашин ба үндэстэн угсаатан хоорондын сөргөлдөөн, ажилгүйдэл, ядуурлын хүнд хэцүү аж амьдралтай улсын тоонд бидний сайн мэдэхээс Энэтхэг, Тайландын жишээг судлаачид иш татах нь олонтаа. Тухайлбал Тайланд улс сүүлийн 60 гаруй жилийн түүхэндээ Үндсэн хуульдаа 13 удаа гар хүрсний үр дагаварт 17 удаагийн цэргийн ба төрийн эргэлт, 50 гаруй удаагийн Засгийн газар огцрох, огцруулах үйл явдал тэмдэглэгдсэн байна.
Үндсэн хуулиас болоод “төр”, төрийн байгууллага, албан тушаалтан дур зоргоороо авирлаж чадахгүй байгаа бол тэр Үндсэн хууль үүргээ сайн гүйцэтгэж байна гэсэн үг. Харин тэд Үндсэн хуулийг тээг саад болсон мэтээр авирлаж байгаа бол өөрсдийнх нь хязгааргүй их эрх мэдэлд шунасан хүсэл мөрөөдөл нь биелэгдэхгүй байгаа нь тэр бөгөөд үүнийг агуу Чезаре Беккариа “Нийгмийн удирдлагын дээд түвшинд нийтийн ашиг сонирхолд хохирол учруулах гэмт хэргүүд байрладаг. Харин доод хэсэгт ихэвчлэн хувийн явцуу эрх, эрх чөлөөг хөндсөн зөрчлүүд хөндөгддөг” гэж хожмоо “хууль зүйн классик төдийгүй, европын соёлын өв сан дахь хосгүй эрдэнэ” хэмээн сүм хийд, сургууль соёл, засаг төр, ард нийтээрээ дээдэлсэн “Гэмт хэрэг ба ялын тухай” хэмээх XVIII зууны алдарт бүтээлдээ сургасан байдаг.
Энэ бол ард түмний амар тайван байдлын баталгаа болсон Үндсэн хуульд эрх мэдэлтнүүд субьектив санаархал буюу өөрсдийн юу бодсон санаа бодлоор халдаж ер болохгүйг харуулж буй хэрэг. Шударга хуульчдын дуу хоолойг сонсохгүй улс төрийн намуудын субьектив хандлага ноёрхож давтагдаад байвал эцсийн дүндээ Монгол Улс хохирно, тухайн үед ажиллаж буй УИХ, Засгийн газар, Ерөнхийлөгч, яам, агентлаг бүгд эрсдэлд орох нигууртай. Хөдөлгөөн дунд нь хожно гэх сэтгэл хөдлөлөөр Үндсэн хуульд гар дүрэх увайгүй санаархлыг өөгшүүлж таван жилээ зургаан жил, дөрвөн жилийн засаглалаа найман жил болгох, 2013 он хүртэлх цаг үеийг хамаарч байсан засаглалаа 2020 он болгон уртасгах гэж байгаад нуран унаж байсан гадаад дотоодын кейсүүдийг судалгаа харуулсаар байна.
Миний хувьд Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнийг улс төр, нийгэм, эдийн засгийн том хэргүүдтэй тэмцээд эхлэнгүүт үүнтэй нь эн зэрэгцсэн түүнээс нь ч хавьгүй хүнд хэцүү асуудал болох Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах “проблем”-ыг гадаад, дотоод талаас зохион байгуулалттай шахаж түүний эрч хүчийг тарамдуулж уруу татаж байгаа хэрэг биш буй за хэмээн хардаж байгаа.
АС: Одоо Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулахад баримтлах обьектив бодит шаардлагын талаар тодруулж өгнө үү?
Объектив бодит шаардлагын тухайд бол голдуу эдийн засгийн харилцааны чиглэлд хамаарах “проблем” хөндөгддөг. Жишээ нь, Монгол Улс өр зээлэндээ баригдлаа. Шулж мөлжих, амар хялбараар мөнгөжих, хөрөнгөжих, мөнгө шүтэх үзэлд хэтэрхий автагдлаа. Үндэсний баялгийн сангийн хадгаламжид ҮХНӨ ёсоор бол 2019 оноос хойших 3 жил гаруйн хугацаанд иргэдийн их хэмжээний мөнгөн хуримтлал үүсчихсэн байх ёстой байсан боловч одоо дөнгөж 0.2 хувь төдий баланс тоотой яваа уул уурхайн салбарыг улсын эдийн засгийн гол түшиц хэмээн өргөмжилж, уламжлалт хөдөө аж ахуй, газар тариалангийн салбараа орхигдуулж, түүний бүтээгдэхүүнийг үнэгүйдүүлсний золиосонд уул уурхайгаас орж ирж буй ашиг орлого эх орны аж үйлдвэр, эдийн засгийн өсөлтийг дэмжихэд чиглэгдэх нь байтугай улсын төсвийн алдагдлыг нөхөх, хааяа нэг халамжийн мөнгө тараах төдий хэрэгсэл болгон ашиглагдахаас цаашгүй байна.
Гэтэл уул уурхай эцсийн эцэст энд тэндгүй ухсан нүх, овоолсон шороо, хатсан булаг шанд, хоцрогдсон техник үлдээдэг зүйл. Одоо яах вэ? Ийм асуудлаар Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах гэж байгаа бол объектив бодит шалтгаан гэж үзнэ. Бас мөнгө хүүлэгчид, хулгайчид, тонуулчид, луйварчид, авлигачин гишүүд, албан тушаалтнууд хүн амын ихэнх хэсгийг өм цөм мөлжиж буй байгалийн баялгийн хулгай луйвартай тэмцье, сахилга хариуцлага тооцъё гэж байгаа бол уг асуудал нь өөрөө Захиргаа-улс төрийн ч гэлээ Үндсэн хуульд өөрчлөлт хийх объектив бодит шалтгаан болох жишээ бий. Гэхдээ Үндсэн хуулийн яг ямар заалтыг яаж, хэрхэн өөрчлөх вэ? гэдэг үндэслэл ба зайлшгүй шаардлагуудыг тодорхой гаргаж тавих хэрэгтэй. Тухайлбал уул уурхайгаар явах уу?, уламжлалт хөдөө аж ахуй, газар тариалан, мал аж ахуйн үйлдвэрлэлээ хөгжлийн гол концепци болгох уу? гэм зэмийн үүр уурхай болсон нэг парламентыг халж, хоёр парламент бүхий тогтолцоонд шилжих үү? гэдэг ч юм уу. Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Ард нийтийн санал асуулга хэмээх зүйл заалт өөрөө ийм л утга агуулгад зангидагддаг.
АС: Засгийн газар өөрчлөгдөх бүрийд бүтцийн өөрчлөлт хийж байгаа нь энэ гээд шударгаар ажиллаж байгаа олон мянган төрийн албан хаагчийг хоолноос нь салгаж тэдний гэр бүл, үр хүүхдүүдийг нь давхар хохироодог шүү дээ. Харин энэ удаагийн тогтолцооны өөрчлөлт гэдэг чинь нэг парламент, хоёр парламент, ерөнхийлөгчийн тухай асуудал ярьж байгаад энэ олон сугардаггүй ихэс дээдсийг суга татаж хаях сайхан боломж юм биш үү? Түүх сөхвөл ямар байдаг юм бол?
Байгалийн баялгийн хулгайтай тэмцэх гэхээр одоогийн төрийн байгууламжийн хэлбэр нь саад болоод болохгүй байгаа юм бол УИХ-аа хоёр танхимтай болгох уу?, Нэг танхимтай хэвээр байлгах уу? эсвэл Ерөнхийлөгчийн засаглалтай байх уу? Эсхүл цоо шинэ Үндсэн хууль боловсруулж хуримтлагдан буй болсон асуудлаа шийдвэрлэх үү? энэ парламентад Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах тийм ёс суртахууны эрх бий юу? эсхүл шинээр сонгогдсон парламент нь Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт хийх үү? Аль нь зөв, аль нь буруу вэ? гэх проблемуудын хүрээнд ард нийтийн санал асуулга явуулах кейс бол энд тэнд хааяа тааралдаж л байдаг зүйл. Үнэхээрийн объектив бодит шалтгаан байгаа гэж үзвэл Үндсэн хуульд гар хүрвэл хүрсэн шиг хүрэх хэрэгтэй. Үгүй гэвэл хоёрын хооронд ҮХНӨ гэх косметик засал, засвараар бие биенээ байн байн хуурч тоглоод байхын оронд одоо үйлчилж буй Ардчилсан Үндсэн хуулиа шүтэж аж төрөх ёстой буюу.
Одоохондоо ҮХНӨ оруулах объектив бодит шалтгаан Үндсэн хууль судлаач мань мэтэд бол харагдахгүй байна. Гэвч Монгол Улсад ДНБ-ээс их хулгай, тонуул хийгддэг, авлигын индексээр дэлхийд 116 дугаар байранд жагсаж, улсын төсвөөс их авлигалын асуудалтай, тэрчлэн 1921 оны үеийнх шиг өр зээлэндээ баригдчихаад байгаа нь үнэн бол үүний цаад учир шалтгааныг нь тодорхой болгох хэрэгтэй. Энэ нь УИХ-аас уу, Засгийн газраас уу, Авлигачдаас уу, Хулгайчдаас уу, Гадаадын түрэмгийлэгчдээс үү, Тэнүүлчид тонуулчдаас уу гэх мэт. Иймэрхүү үр дагавар шинжлэгдвэл үүнийг объектив бодит шалтгаан гэж үзэж болох талтай. Тийм биш бол утга учиргүйгээр, 2 жил болоод л хутга барьчхаад хонь төхөөрөх гэж байгаа хүн шиг Үндсэн хууль руугаа байн байн уулгалан дайрч довтлоод байж таарахгүй. Үндсэн хууль өөрийгөө оролдсон хүнд нэг л өдөр хариугаа барьдаг гэдэг. Энэ бол түүхэн үнэн.
Бидний өөрсдийн аливаа гаж буруу үйлдэл, эс үйлдэхүйн сүүдэр дор дэлхийн 2-р дайны төгсгөл хүртэл монголчуудын тусгаар тогтнолыг биднээс өөр хэн ч хүлээн зөвшөөрөөгүй. Монголчуудын дотоод дахь хэрүүл маргаан, тэмцэл зөрчилдөөн, “улс” болж тоглож чаддаггүй зэрэг хоцрогдол төөрөгдөл, тэнэг мулгуу, сагсуу ойворгон зан авирын олон хүчин зүйлээс хамаарч бусад улс оронд тоогдохгүй байсан ужиг эмгэгт дүгнэлт хийж урагшаа хол харах гэж оролдоход оройтох юу байхав.
Товчдоо бол 1911 онд тусгаар тогтнолоо зарласнаас хойш 35 жилийн дараа сая нэг юм 1946 онд эхлээд хятадын ДИУ, дараа нь ЗХУ, дараа нь БНХАУ, тэдний араас социалист бусад орнууд БНМАУ-ын тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдлыг хүлээн зөвшөөрч ЭСЯ-аа байгуулж, элчин сайдаа томилцгоосон шүү дээ. Үүнээс өмнө 2 хөрш маань бидний бие биедээ дайсагнадаг дотоодын зөрчил тэмцэл дээр тоглон монголын тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрөхгүй байгаагийн нэгэн илрэл болгож “полномочный представитель” буюу Бүрэн эрхт төлөөлөгч (БЭТ) томилон, монголчуудын өөрсдийнх нь гараар өөрсдийг нь “хар феодал”, “шар феодал”, “хувьсгалын эсэргүү”, “цэргийн гэмт хэрэгтэн” гэх мэтээр цээрлүүлсэн нь саяхны гэмээр гашуун сургамж.
Харин өвөг дээдэс маань монголчуудын тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдлын төлөө олон жил тэмцэж, алтан амь биеэ олноор өргөж байж өнөөдрийн та бидний эрх чөлөө, аз жаргалыг авчирч дээ. Өрөвдөлтэй нь ардчилсан нийгмийн энэ эрин үед хүртэл аль хэдийн хэрэглээнээс хасагдчихсан СССР дэглэм ба 1924, 1940 оны Үндсэн хуулиас угшилтай “БЭТ” хэмээх нэр томьёог бүр Монгол банк, УИХ, ЗГ-ын түвшинд хэрэглэж, тухайлбал хувийн өмчит жижиг 5 толгой хувьцаат компани дээр хүртэл БЭТ гэгчийг томилж байгаа нь арай даанч. Хэлэх ч үг алга.
АС: Төрийн ордонд ҮХНӨ, “тогтолцооны өөрчлөлт” гэсэн битүү утгатай яах гээд байгаа нь төдийлөн тодорхойгүй хэд хэдэн хэлэлцүүлэг хийлээ. Зөндөө ч маргаан мэтгэлцээн боллоо. Энэ үйл явцыг тойруулаад байлгүй онол практик талаас нь хэн ч уншсан ойлгохоор тайлбарлаад өгнө үү?
Харин тийм ээ. “Бүтцийн өөрчлөлт” гэдэг тоглоомоор тоглодог байснаа арай томруулж байгаа юм уу яаж байгаа юм мэдэхгүй одоо тогтолцооны өөрчлөлт шинэчлэлт л гэдэг болчихлоо. “Тогтолцооны өөрчлөлт” гэх аль ч хэл дээр үл хөрвүүлэгдэх бодлогогүй, битүү хатуу үг хөвөлдөөд зөндөө удаж байна. Энэ марзганалыг дагаж давхиад буй төр засаг, радио телевизийнхнийг би бүр ойлгохгүй байгаа.
Ерөнхийдөө бол Үндсэн хуулийг хөндөх замаар төрийн байгууламжийн тогтолцоог өөрчлөхөд чиглэгдсэн янз бүрийн мэргэн сэцэн санаа оноо ч юм уу, хутган үймүүлж байгаа нь ч тэр юм уу зөндөө л юм яригдаад байх юм. Тухайлбал ард түмний төлөөлөл бүхий хоёр парламентын тогтолцоог бий болгох нь зөв бөгөөд тэр нь жилд 1-2 удаа хуралдаж асуудлаа шийдвэрлэх. Их танхим бүхий парламентаасаа хууль тогтоох маягийн мэргэжлийн бага танхим буюу “Бага Хурал”-ыг гаргая, Ерөнхийлөгч болон хяналт шалгалтын онцгой эрхтэй институтийг ч түүнээсээ сонгох тухай асуудлыг анхны Үндсэн хууль тогтоогчдын холбоо тэргүүтэй олон судлаачид тайлбарлаад байгаа.
Нөгөө талаас УИХ-ын гишүүн Т.Доржханд, бас бус намын дарга нар тухайлбал Б.Жаргалсайхан нар тэргүүтэй хэд хэдэн нам, бүлгүүд сэвж байгаа нь ч тэр юм уу, савж байгаа нь ч тэр юм уу хөндлөнгөөс залуучуудын цөсийг элдвээр хөөрөгдөж, 76 гишүүний тоог 150 болгоод ард түмнээс сонгогдож болохгүй байгаа энэ механизмыг улс төрийн намуудаас нэр дэвшүүлсэн хэн нэг хүнийг сонгохоос өөр сонголтгүй болгох тийм зүйл заалт бүхий тогтолцооны өөрчлөлт хийж, бүгдээрээ УИХ-д орж суух хүсэл мөрөөдлөө биелүүлэн амар сайхандаа жаргая гэх субьектив хандлагыг зогсоо чөлөөгүй сурталчилсаар байгааг хүн болгон мэдэхээр боллоо.
АС: Тогтолцоо хэмээх зүйлийн эргэн тойронд хоёр парламент л гэнэ, нэг парламент л гэнэ, унитар улс л гэнэ, БНУ л гэнэ зөндөө л юм яригдаад байх юм. Гарц гаргалгаа нь юу байдаг юм бол?
Түүхэн талаасаа бол Олноо өргөгдсөн Монгол улсын үед хоёр Хурал байлаа. БНМАУ-ын үед бас л хоёр танхимтай Хурал буюу парламент байсан. Ардчиллын эхэн үед ч гэсэн Ардын Их Хурлаас үүсмэл хууль тогтоох Улсын Бага Хурал ажиллаж байлаа /2 парламенттай гэсэн үг/. Энэ бодит үнэнийг сүүлийн үед гэнэтхэн л гуйвуулж мэдэмхийрэгчид тун их олширч. “Хоёр парламент бол холбооны федератив улсынх” ч гэх шиг. Тийм юм бол байхгүй. Хүн төрөлхтний түүхэн чухал нэг ололтыг “Монгол бол унитар улс учраас холбооны улсын жишгээр хоёр парламенттай байж болохгүй” гэх мэтээр мэдэмхийрч бурхангүй газар “бомба” галзуурна гэдэг шиг элийрч балайрцгааж байгаа. Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах объектив бодит шалтгаан нь үнэхээр төрийн тогтолцоотой холбогдож, улмаар Үндсэн хуульд гар хүрэх гээд байгаа юм бол өөрчилсөн шиг өөрчлөх хэрэгтэй.
Гэхдээ энэ бол тоглоом биш гэдгийг ойлговол зохино. Минийхээр бол үүний цаад задаргаа нь Үндсэн хуулийн нэмэлтийн тухай хуулийн төсөл боловсруулж, хэргийн эзэн хэнгэргийн дохиур болсон бүх намыг татан буулгахын зэрэгцээ үндсэндээ удирдлага хяналтгүй болчихсон УИХ-ыг Ерөнхийлөгч тарааж, парламентыг сонгох шинэ сонгууль явуулах нөхцөлийг бүрдүүлэхээс эхлээд төрийн байгууллын тогтолцоог шинэтгэх нарийн процедур ажиллагаа дэс дараатай явагдаж эцсийн эцэст шинээр сонгогдсон Улсын эрх барих бүрэлдэхүүний дийлэнх олонхын шийдвэрээр төрийн байгууллын болон сонгуулийн тогтолцоог Үндсэн хуулийн нэмэлтийн тухай хуулийн суурин дээр шинэтгэн баталгаажуулах иймэрхүү л гарц гаргалгаа төсөөлөгдөж байна. Үгүй гэвэл косметик будаг шунх төдий өөрчлөлт л болж хувирах байх.
Ер нь бол иргэд нийтэд аль нь удирдлагын шударга тогтолцоо вэ? Аль нь нийгмийн шударга харилцаа вэ? гэдэг нь сонин байдаг болохоос Парламенттай юу? Ерөнхийлөгчтэй юу? Хаантантай юу? гэдэгт тэд сэтгэл зовдоггүй болох нь Ази, Африк, Арабын ертөнц, Латин Америк дахь бие даасан улс үндэстнүүдийн төрийн байгууламжийн олон янз хэлбэр харуулжээ. Ийм том сорилт бүхий цаг үед бид ардчилсан Үндсэн хуулиа дээдлэн сахиж улс төр, эдийн засгийн мухардмал байдлаас ангижрахын тулд аж үйлдвэрлэл хөгжүүлэх, бүтээн байгуулалт өрнүүлэх, хөдөлмөрийн шударга үнэлэмж тогтоох замаар сая бусад улс оронд тоогддог гэдэг нь улам бүр тодорхой болсоор байна.
АС: ҮХНӨ, “зөвлөлдөх санал асуулга” гэгчийн чимээ шуугианаар парламентын засаглал сайхан, ерөнхийлөгчийн засаглал муухай гээд хэлэлцүүлэг бүрд, бас телевизийн нэвтрүүлэг болгон дээр маргалддаг болчихлоо. Ер нь дэлхийн хандлага нь ямар байдаг юм бол?
Хий хоосон мэдэмхийрцгээж л байхгүй юу. Энэ талаар маргалдаж мэтгэлцээд муудаж сайдаад байх сүртэй юм үгүй дээ. Барууныхны улс төрийн өнцгөөс харвал засаглалын хэлбэрийг ардчилсан сонгуульт төлөөлөгчдийн байгууллага хэрэгжүүлж байвал БНУ гэдэг ч ази талд бас арай өөр тайлбар байдгийг судлах хэрэгтэй л байх. Гэхдээ ард түмнээс сонгогддог парламентын ба ерөнхийлөгчийн гэсэн БНУ-ын 2 үндсэн төлөөллийн аль аль нь дотроо хэд хэдэн төрөл хэлбэртэй ч өөр хоорондоо удирдлага зохион байгуулалт, бүтэц бүрэлдэхүүний хувьд ялимгүй зааг ялгаа байхыг үгүйсгэхгүй ч социализм, капитализм гэдэг шиг зарчмын том ялгаатай асуудал биш. Манайхны туйлшруулаад нэгийг нь хэтийдтэл магтан дуулж, нөгөөг нь байдаг чадлаараа үгүйсгэж “парламент нь хөөрхөн”, “сонгодог парламент нь бүр хөөрхөн”, “ерөнхийлөгчийн засаг нь муухай” гэсэн юм огт байхгүй.
Үнэндээ бол дэлхий дээрх тусгаар тогтносон улс орнуудын 70 гаруй хувь нь ерөнхийлөгчийн засаглал, ерөнхийлөгчийн институтэд багтдаг. Сонгодог парламент гэж мэддэггүй юм аа мэддэг юм шиг “дэмийрэх”-дээ хүрвэл тэр ухагдахууны цаад талд сайн тоолбол 5-7 улс орон л байж магадгүй. Минийхээр бол Монгол шиг хөгжиж буй ядуу буурай хоцрогдсон улс хэзээ ч сонгодог парламенттай байж чадахгүй. Тийм түүхэн боломж манай үндэстэнд угаас заяагаагүй зүйлийн нэг. Олон ч бай цөөн ч бай гишүүдтэй УИХ маягийн нэг парламент ард түмний элч төлөөлөгч болох нь бүү хэл одоогийн нөхцөлд сонгогдсон тойргоо ч бүрэн төлөөлж чадахгүй байгаагаас гадна 1992 оноос хойших үе үеийн цөөнгүй гишүүд, дарга сайд нар хэрэг төвөгт орооцолдон яллагдагчаар татагдаж буй олон кейсүүд дээрх систем монголд таарч тохирохгүй байгаа гэдгийг баталж нотлоод өглөө.
Цаашдаа ийм хэлбэрийн парламенттай байх уу, үгүй юу гэдэг бол бараг маргаангүй хэрэг. Парламентын ийм хэлбэр өөрөө буруутай юу, Үндсэн хууль буруутай юу гэвэл ийм хэлбэр болох УИХ-ын гишүүн ард түмний элч төлөөлөлч биш, их сайндаа өөрийнхөө элссэн намын төлөөлөгч төдий субьект болтлоо Үндсэн хуулийг гуйвуулсаар байгаа гэдгээ зөндөө л нотолж баталлаа. Энэ бол дээрээ ямар ч хяналтгүй нэг парламент ингэж ялзардаг болохыг харуулж буй нэгэн шинэ кейс юм.
Товчдоо бол парламент гэдэг нь эрээвэр хураавар “нөхөд”-өөс бүрддэг нь бараг зүй тогтол. Түүнд нэр төр, эрдэм ном, итгэл үнэмшил, алдар хүндийн эзэд сонгогдохын зэрэгцээ манай хуулийн цоорхойг ашиглан гэмт хэргээс мултрах “халдашгүй хамгаалалт” амь тэмцэн эрж хайж яваа банк, санхүү зээлийн мэргэшсэн тонуулч хулгайчид, мөнгө угаагчид, албан тушаал, авлига хээл хахуульд идэгдсэн золбин этгээдүүд шургалан орж ирсээр байдгийг судлаачид ер үгүйсгэдэггүй. Энэ бол парламентын давуу болон сул тал нь юм. Үүнийг манай үе үеийн УИХ бишгүйдээ нэг нотлов шив дээ. Парламент товчдоо ийм л тогтолцоо.
АС: Энэхүү ҮХНӨ, “зөвлөлдөх санал асуулга” хэмээх өргөн хэлэлцүүлэг биднийг олон юмны учрыг олохыг зүй ёсоор шаардаж байна. Монгол Улс түүхэндээ “унитар”, “автономи”, “федератив” зэрэг янз бүрийн тогтолцоо дамжсаныг хэн ч үгүйсгэхгүй байх. Энэ гурвын аль нэгийг Монгол Улс заавал сонгох ёстой юм уу? Аль нь хамгийн сайн нь юм бэ?
Хуваагдмал бус улс хэмээн өөрсдийгөө тодорхойлж бусад улсаар хүлээн зөвшөөрүүлж чадсан дэлхийн загвар унитари бол БНХАУ. Түүний араас Бангладеш, Тайланд, Европоос бол Франц, Румын зэрэг цөөн улсыг нэрлэж болох юм. Монгол бол “унитари” хэлбэрийн зүгээр л нэг дуураймал хэв маяг. “Унитар улс тийм байх ёстой, ийм байх ёстой” гэх үгийг амны зугаа болгогчид ардчилсан дэвшилтэт үзэл санааг үгүйсгэн доодох нөхдүүд дээдэх удирдлагадаа үг дуугүй захирагдаж дарга миний хэлснээр л бай хэмээх өөрийнхөө муйхарлал ба хууль бус үйлдлийг зөвтгөх зэвсэг төдийд уг нэр томьёог ухамсаргүйгээр ашиглаж буй байдал олон юман дээр ажиглагддаг.
Зүй нь Монголчууд бид нар энэ Монгол Улс үндэстэн, газар нутагтаа тохирсон тийм л өөрийн гэсэн оршин тогтнох арга, уламжлалт хэв загвараа улам төгөлдөржүүлж “засгийн бүх эрх ард түмний мэдэлд байх” Үндсэн хуульт шударга ариун төрийн байгууламжийн тогтолцоо бүрдүүлж, түүнийгээ нандигнан хадгалж, хамгаалж сурах нь л гол чухал зүйл болохоос заавал парламенттай, эсхүл 2 парламенттай, эсхүл Ерөнхийлөгчийн засаглалтай, эсвэл “унитари” (лат.unitas), “автономи” (грек.autonomia), “федератив” (лат.federatio) гэж цэц булаалдах нь сонин биш. Үнэндээ бидний ухамсаргүйгээр магтан дуулдаг парламентын засаг гэдэг нь дэлхийн 2-р дайнаас хойших 60 гаруй жилийн туршид дагнан хийсэн ОХУ-ын Шинжлэх ухааны академийн судалгаагаар хугацаанаасаа өмнө тараагүй, татан буугдаагүй тийм парламент гарын таван хуруунд багтана.
Бусад нь бүгд хугацаанаасаа өмнө тарж, татан буугдаж байсан үүх түүхтэй. Ингэж байж парламент өөрөө өөрийгөө эрүүлжүүлдэг. Ингэж байж төр засаг бүхэлдээ цэвэршдэг, ингэж байж нүүрс хулгайлдаггүй, цемент, тоосго, байшин барилгыг матар шиг залгичихдаггүй, улсаа уут уут мөнгөөр худалддаггүй, газар нутгаа өр зээлд тавьдаггүй болдог байна. Чухам иймээс нийтийн ашиг сонирхолд үйлчлэх нь бүү хэл Үндсэн хуулийнхаа үзэл санааны эсрэг элдэв үйлдэл, эс үйлдэхүй гаргагчид, хэрэг төвөгт орооцолдогчдыг үтэр түргэн тараах, татан буулгах, огцрох, огцруулах явдал бол орчин үеийн улс төрийн харилцаанд зүгээр л тогтсон соёл мөн. Засгийн газар огцрох, түүнийг огцруулах асуудлын цаад хууль зүйн шалгуур нь ч адил. Манайх шиг төр тогтвортой байх ёстой гээд парламентаа бугшуулж гэм зэмийн үүр уурхай болгодоггүй.
УИХ, Засгийн газрын гишүүд, засаг дарга, нийтийн албаны эрх мэдэл (цагдаа, тагнуул, шорон, шийдвэр гүйцэтгэх албад зэрэг мөрдөн шалгах бүх байгууллагууд тэрчлэн улсын байцаагчид г.м) бүхий албан тушаалтнуудад тавигдах критер-шалгуур нь бодит байдалд дээрх лугаа адил тов тодорхой байхад бидний үеэ өнгөрөөсөн улс төрийн сэтгэлгээний доройтол маань шударга ёс, шинэ хандлага, шинэ үзэл бодлыг үгүйсгэж, үл бүтэх этгээдүүдийг ил далд улаан цайм өөгшүүлэн эцсийн эцэст Үндсэн хууль, хүний эрх, эрх чөлөөг тэдний хөлийн уланд гишгэлүүлж байгаа нь Монгол улсад засгийн бүх эрх ард түмний мэдэлд байна гэсэн эзэн субъект болох иргэд, олон нийтийг доромжилж байгаатай агаар нэгэн зүйл болно. Товчхондоо үл бүтэх этгээдүүд нийтийн албанд нэг хоног ч ажиллах ёсгүй бөгөөд тэд огцорч, бас тарж байх нь соёлт хүн төрөлхтний эртнээс нааш (бүр тодруулбал анхны Үндсэн хуульт байгууламжид шилжсэн 1787 оноос хойших) мөрдсөөр байгаа хэв хууль мөн болно.
АС: Монгол Улсын Үндсэн хуулийн амин чухал зүйл нь юу юм бэ гэдгийг хэлж өгнө үү?
Үндсэн хууль нь өргөн утгаараа бол иргэд олон түмний язгуур хүсэл эрмэлзэл болсон монголын ард түмний амар тайван байдлын баталгаа, шударга ёсны дээд үнэлэмж мөн. Монголын ард түмэнд үүнээс чухал үнэт зүйл гэж байхгүй. Гавьяат хуульч Б.Чимид багшийн маань хэлсэнчлэн та бидний эх орон, амь бие, эрүүл мэнд, эрх чөлөө энэ алгын чинээ хуульд багтдаг. Явцуу утгаараа бол Үндсэн хууль нь УИХ ба Засгийн газар өөрсдөө өдөр тутам хэрэглэж байдаг суурь хууль юм. Цаг үргэлж хэрэглэж бусад хууль тогтоомж, нийтээр дагаж мөрдөх шийдвэрийг зөвхөн түүнд нийцүүлж байх үүрэгтэй УИХ-ын гишүүд маань Үндсэн хуулиа “өөрчилнө” гэж уриалан дуудах, түүнийг дагаж мөрдөхийн оронд Үндсэн хуулийн үзэл санааны эсрэг янз бүрийн үйлдэл, эс үйлдэхүй гаргах, Үндсэн хуулийг хөгжлийн хөтөлбөр мэт гуйвуулах зэрэг эрүүл бус популизмын эсрэг тууштай зогсож, Үндсэн хуульд үл нийцсэн аливаа хууль тогтоомж, бодлого хөтөлбөрийг шууд таслан зогсоож байхад парламентад ёсны хууль зүйн гол утга агуулга оршдог. Манайд санаатай юм уу санамсаргүй юм уу мэдэхгүй дээрх дэлхий нийтэд хүлээн зөвшөөрөгдсөн онол арга зүйн эсрэг гэмээр ухамсаргүй үйлдэл, эс үйлдэхүй олон жил давтагдаж байна.
АС: Үндсэн хууль, ҮХНӨ, төрийн байгууламжийн тогтолцоо, шударга ёсны тухай хөндөн ярьж байхад түүхийн “проблем” хүссэн хүсээгүй босож ирдэг нь ойлгомжтой байна. Хоёр жил ч бололгүй төр түмэн, Үндсэн хуулиараа байн байн оролдоод байгаа энэ нөхцөл байдалд бид түүхэн талаасаа юуг илүү анхаарах ёстой вэ?
Манай улсын шинэ үеийн түүхийг орос ах нар эвлүүлж өгсөн гэвэл та худал л гэх байхдаа. Аливаа юм үнэнээс холдох тусам, түүхийг гуйвуулах бүрд шударга ёс алдагдаж тэр улс үндэстэн ойд төөрсөн сармагчин болдог гэдэг үг бий. Түүх бол үлгэр домог биш. Түүх гэдэг бол өнгөрсөн үеийн ололт ба ухралтыг нэгтгэн дүгнэсэн сургамж төдий зүйл ч биш, эсрэгээрээ улс орныхоо, ураг удмынхаа ирээдүйн төлөв байдлын алс хэтийг урагшаа хол харж зөв зүгт чигээ олж авахад тусалдаг оньсон түлхүүр юм. Түүхийг уншиж судалдаггүй хүн утга зохиол, уран сайхны киногоор түүнийг хийсвэрлэн төсөөлөх нь элбэг. Энэ нь ялангуяа улс төрчдийг болчимгүй үгээр наадаж үнэнээс холдсон шийдвэр гаргахын үндсийн үндэс болж, олон хүний тархи толгойг эргүүтүүлсэн төрийн бодлогын ноцтой алдаанд хүргэх нь бий.
Нэгэн сайхан цаг үед эзэнт гүрэн буюу импери байсан Монгол яагаад бага буурай үндэстний тоонд ортлоо доройтсон бэ? гэх нэлээдгүй шалтгаануудын дотор Үндсэн хуульд холбогдох нэг чухал зүйл нь шударга зарчим, эх оронч сэтгэл зүрх, зан заншил, ёс суртахууны хэм хэмжээг хүндэтгэх явдал зүй ёсоор орно. Энэ үнэт зүйл маань улам бүр гуйвуулагдаж байгаад хэн хүнгүй дүгнэлт хийж байвал зохилтой. Хамгийн шударга байх ёстой монгол ноёд, дарга даамлуудын хамгийн шударга бус үйлдэл, ханаж цаддаггүй шунал, дарлал мөлжлөг, мөнгө хүүлэлтийн эсрэг нэг хэсэг нь сөрөн тэмцэх гэж, нөгөө хэсэг нь тэднийгээ ухамсаргүйгээр аялдан дагалдаж эцсийн эцэст бүгдээрээ ядуурлын туйлд автагдсанаас үнэнд гүйцэгдэж дотроо задрал бутрал, мөхөл доройтлын ирмэгт тулан ирсэн түүх сүүлийн зуу гаруй жилд дор хаяхад гурван ч удаа давтагдсан нь бий.
Иймэрхүү түүхэн гашуун сургамжийг орчин үеийн төр засаг, сургууль соёл, эрдэм ном, сүм хийд булт бүгдээрээ ард иргэдэд үнэн мөнөөр нь хэлж ойлгуулж монгол хүн бүрийг, бас өөрийгөө, өрх гэрээ, улс орноо авч явах эх оронч арга ухаантай болгон хүмүүжүүлэхийн оронд “монгол хүн хэнд ч дийлдэж байгаагүй, тэр тусмаа хятад, орос хоёрт хэзээ ч бууж өгч байгаагүй гэх мэтийн үнэнээс холдуулсан худал хуурмаг юм зөндөө бий.
Манж гэдэг нь манайх ч юм шиг, хүнийх ч юм шиг, бараг ураг төрөл ч юм шиг. Түүний хамгийн хэрцгий дарлал мөлжлөг дор 300 гаруй жил зовж зүдрээгүй юм шиг элийрсэн гүн төөрөгдлийг ойлгоход нэн бэрх. “Манж байхад монголоор яахав, манжин байхад махаар яахав” гэх монгол ноёд баядын бялдуучлал дор нэг лан зоос нь 4-5 хонинд тооцогдох мөнгийг жилд дунджаар хоёр мянгаар нь өвөртөлдөг хэргэм зэрэгтнүүд монголчуудыг олон зуун жил харгислан залхаан цээрлүүлсэн хятадын Чин импери (хэл нь, түүх соёл нь, бичиг нь, бас олон улсын харилцаа нь хятад хэл дээр явагдаж ирсэн түүхтэй)-ийн Кян Сай хаантны нэрийг монголчлон бялдуучилж “Амгалан төр”-ийн “Энх-Амгалан хаан” хэмээн өргөмжилж ч байх шиг юу эсийг хэлхэв дээ.
Гэтэл Кян Сай хаан өөрийн саяхны гэмээр дурдатгалдаа “монголын ноёд баяд шиг ханаж чаддаггүй гайхалтай шуналтнуудтай тийм ч олон тааралдаагүй. Юу ч өгсөн нэг л мэдэхэд байхгүй болгочихдог тийм сонин хүмүүс” гэж харамсан тэмдэглэсэнтэй Японы Кимура Аяакогаас эхлээд нэлээдгүй судлаачид "баяжиж хөлжихдөө хүрвэл бизнесүүд баяждаг. Гэтэл Монголд улс төрчид нь гэнэт баян болчхоод байгаа нь дэлхийд урьд өмнө огт ажиглагдаж байгаагүй үзэгдэл" хэмээн гайхширч байгаа байдал яваандаа биднийг ханаж чаддаггүй шуналтан гэдгээр нь хавчин гадуурхаж "хар жагсаалт"-ын улсад багтаах явдал холгүй болсныг анхаарахгүй байж огт болохгүй.
АС: Иймэрхүү түүхэн сургамж, зөрчил дутагдал, алдаа оноог Үндсэн хуулийн үүднээс анхаарах асуудлыг юу гэж хэлмээр байна?
XV-XIX зууны монголчууд хаан ширээ, тамга тэмдгийн төлөө утга учиргүй тэмцэлд бие биеэ хурцалж өөр хоорондоо муудалцаж яс угшлаараа задарч бутарсан талцал хуваагдал (тийм монгол, ийм монгол гээд цааш тоолоход 20 гаргаад тоог нь алддаг), эмх замбараагүйтэлтэй зэрэгцсэн хавтгайрсан баяр наадам, дуу хуур, зугаа цэнгэл, бие биен рүүгээ уулгалан довтолсон танхайрал, хэрүүл маргаан, атаархал, хорсол зэвүүцэл, адуу мал, аймаг хошууны газар нутаг булаацалдсан хан хөвгүүдийн тэмцэл зөрчил нь хөрш орнуудын сахилга дэг журамтай ард иргэдэд муу муухай үлгэр дуурайлал үзүүлж, тэдний шударга, хүчирхэг удирдагч нарыг залхааж, дургүйг нь зөндөө хүргэж байсан учраас 2 хөрш маань монголын хүн амыг газар нутагтай нь ээлж дараалан эрхшээлдээ оруулан эзэлж авсан нь гашуун боловч үнэн.
Өдгөө цагт мөн л үе үеийн Засгийн газрууд иргэдээ олигтой ажиллаж хөдөлмөрлөх нөхцөлөөр хангахгүй, улсын эдийн засгийн өсөлт хөгжилтийн гол шалгуур болсон аж үйлдвэр, бүтээн байгуулалт хийхгүй болохоор ажилгүй хүмүүс энд тэндгүй хөлхөж элдвээр сахилгагүйтэж, болох болохгүй бүхнээр саваагүйтдэг. Улс төрчид нь сонгуульд ялсан ялаагүйгээрээ бие биеэ хавчин гадуурхахын зэрэгцээ /үнэн хэрэгтээ бол уул уурхайн лиценз төдий зүйлийг булаацалдах, төрийн албанаас сөрөг хүчний үед ажилд орсон шударга мэргэжилтнүүдийг шахан зайлуулах, дуу хоолойг нь түр ч гэсэн боомьлох хэмжээнд гэр бүл, үр хүүхдүүдийг нь хүртэл үзэн ядаж/, авлига хээл хахуулийн индексээр дэлхийд дээгүүрт жагсаж хөрш зэргэлдээ улсуудын шударга иргэдийг уруу татаж, өөрийнхөө улсын төрийн байгууламжийн тогтолцооны эрхэм дээд оршихуй болсон Үндсэн хууль руугаа байн байн нулимлаж буй бодит нөхцөл байдалдаа зөв зүйтэй дүгнэлт хийж өнгөрсөн үеийн түүхээ, бас одоогоо харьцуулан судалж шударга, зарчимч, шинжлэх ухаанч байж ирээдүйнхээ алс хэтийг олж харахад хүн бүр хичээх цаг нь болжээ. Түүх давтагддаг гэдэг. Давтагдсаар ч байгааг анхаарахгүй байж болохгүй буюу. Уул нь муу түүх давтагдахаас ухамсартайгаар сэргийлэх нь төр засаг, урлаг соёл, сүм хийд сүсэг бишрэл, бүх шатны сургууль боловсролын байгууллагуудын журамт үүрэг л дээ.
Бид бүхний аж төрж буй энэ орчин цаг үед дэлхий ертөнц нэг даяаршиж, нэг дангааршиж тийм гэхийн аргагүй маш хурдацтай өөрчлөгдөж байна. Бас түгшүүртэй, энд тэндгүй зөрчил тэмцэл, дайн байлдаантай байгаа билээ. Хүмүүс хаана ямар нийгэмд аж төрж байгаа нь одоо хэнд ч сонин биш болсныг огт анзаарахгүй байхын аргагүй. АНУ, Франц, Герман, ОХУ, БНСУ, Япон, БНХАУ-ын иргэдийн хэнээс нь ч асуусан ямар нийгэмд амьдарч байгаагаа философийн хувьд яг таг мэдэхгүй. Харин ямар улсын иргэн гэдгээ л сайн мэддэг гэсэн судалгааны дүгнэлт хэвлэгджээ. Энэ бүгдээс үзвэл бид монгол эх орондоо дэгтэй, журамтай, авлига хээл хахуульгүй, хулгай худалгүй, дээрэм тонуулгүй, ёсон бус элдэв дээдийн танхайралгүй шударга хөдөлмөрлөж байж л алхам алхмаар урагшилна.
Зүй нь бид нар энэ Монгол Улс үндэстэн, газар нутагтаа тохирсон тийм л өөрийн гэсэн оршин тогтнох арга, уламжлалт хэв загвараа улам төгөлдөржүүлж “Монгол улсын засгийн бүх эрх ард түмний мэдэлд байх” Үндсэн хуульт шударга ариун төрийн байгууламжийн тогтолцоо бүрдүүлж, түүнийгээ хадгалж хамгаалж сурах нь хамгийн хамгаас чухал буюу.
АС:Шударга ёсны тухай асуудал нь үлдчихлээ...?
Нээрээ чухал асуудал нь үлдчихэж. Шударга ёс гэдэг хүн бүрд хамаарч байдаг ариун нандин үнэт зүйл юм. Энэ үнэт зүйлээ хамгаалж чадахгүй түүнийгээ хэн нэгэнд хууран мэхлэгдэж алдвал хүчгүйдэлд автагдана, мөхнө, сөнөнө. Энэ бол зүй тогтол. Аль ч улс орны Үндсэн хуулийн удиртгал хэсэгт байж байдаг мөнхийн нэг зүйл бол шударга ёсны зарчим бөгөөд түүнийг хүсдэггүй, мөрөөддөггүй хүн гэж энэ ертөнцөд үгүй буюу.
Яагаад гэвэл нийтийн ашиг сонирхлын мөнхийн хүсэл мөрөөдөл болсон шударга ёс өөрөө нийтийн сайн сайхан, ард иргэдийн амар тайван аж амьдрал, нийтийн дэг журам, нийгэм эдийн засгийн аюулгүй байдлын үндсэн илэрхийлэл юм. Шударга ёсыг туг далбаа болголгүйгээр тусгаар тогтносон нэг ч улс үндэстэн энэ дэлхий ертөнцөд байхгүй. Харин шударга ёс, хүний эрх, эрх чөлөө, нийтийн сайн сайхны үнэ цэнийг умартсан улс үндэстнүүд бүгд шахам урвалт, амин хувийн ашиг хонжоо, авлига хээл хахуульд идэгдэж ууссан, мөхсөн байдаг.
Бас нийтээрээ хөрөнгөжөөд юм уу, хэсэг бүлэг этгээд нь шударга бусаар баяжаад сайн сайхан болсон нэг ч улс үндэстэн байхгүй, харин шударга ёсыг тогтоон барьсны дараа оюунлаг, хөдөлмөрч хэсэг нь ариун цагаан хөдөлмөрөөрөө сайн сайхан аж төрөх бол байдаг л үзэгдэл. Харамсалтай нь яг үүний эсрэг бүгдээрээ хөрөнгөжих тухай туйлын “утопи” буюу үл гүйцэлдэх хийрхэл, “огцом баяжих” шуналт хөөрөгдөлд монголчууд бид нарыг ухамсаргүйгээр хөтлөн дагуулах ажиллагаа зогсолтгүй явагдаж буйг хүлээн зөвшөөрөх хэрэгтэй.
Шударга ёс гэдгийг нэг үгээр товчлон хэлбэл, хүн төрөлхтний түүх бол шударга ёсны төлөө тэмцлийн түүх юм. Хүмүүс олон зуун жилийн шударга ёсны төлөө тэмцлийнхээ үр дүнд “төр”-ийг, бас шүүхийг, мөн Үндсэн хуулийг, "Public service"- нийтийн үйлчилгээ, нийтийн алба, "Public interets"- нийтийн ашиг сонирхлыг бий болгосон. Хүн төрөлхтөн шударга ёсны төлөө тэмцэж байж нийтийн амар амгаланг авч ирсэн бөгөөд энэ үнэт зүйлийг нь Үндсэн хуулиар баталгаажуулж ард түмэн айх үймэлдэх аюулгүй, сайн сайхан аж төрж буйд конституцийн гол утга учир оршдог.
АС: Та ярилцлагынхаа дүгнэлт хэсэг болгож юу гэж хэлмээр байна?
За яахав. Эрт ба эдүгээ цагийн зарим нэг эрдэмтэн мэргэдийн афоризм үгийг л ишлэе дээ. Иргэний нийгмийн харьцангуй төгөлдөржсөн хэлбэр Гегельд л байдаг. Тэрээр “эрх чөлөө бол ухамсарласан сахилга хариуцлага, шударга журам” гэж үзсэн бол Оксфордын их сургуулийн профессор Самуэль Хантингтон Олон улсын харилцааны онол хандлага /2018 он/ бүтээлдээ “эрх чөлөөгүй дэг журам байж болох ч, дэг журамгүй эрх чөлөө /ардчилал/ байж болохгүй” хэмээн тодорхойлсон байна.
Тэрчлэн Хайнс-Зайделийн сангийн судлаач Др. Ёрог Паул Мюллер нарын хэд хэдэн эрдэмтэд “эрх мэдэлд хүрсэн нам, бүлэглэлүүдийн хувийн сонирхол, тэдний хууль бус үйлдэл, хариуцлагаас мултрах субьектив санаархал нь дандаа ҮХНӨ-ийн ард нуугдаж байдаг”-ийг онцлон дурдаж, “Үндсэн хуульд гар хүрэх аливаа оролдлого сайн сайхан зүйлд хүргэж байсан нь ховор” болохыг тэмдэглэжээ. Энэ бол Монгол Улсын иргэд өөртөө үйлчлүүлэх Үндсэн хуульт төр засгаа хөгшин залуу, эрэгтэй эмэгтэй, мөнгөтөй мөнгөгүй, ядуу мадуу гэж элдвээр өөчилж гоочлоод байлгүй шударга хүмүүсийн төлөөллөөр байгуулж сурах хэрэгтэй, тийм ч болгох ёстой нь одоо ба ирээдүйн хөгжил төлөвшлийн гол чиг хандлага мөн бөлгөө.
--оо О оо--
