Түлхүүр үг. Хүний эрх, эрх чөлөө, хүүхэд, хүүхдийн эрх, олон улсын гэрээ, Хүүхдийн эрхийн конвенц, Нэгдсэн Үндэстний байгууллага.

Товч агуулга. Энэхүү “Хүүхдийн эрх, хүний эрхийн бүрэлдэхүүн хэсэг мөн” сэдэвт судалгааны судлагдахуун нь дэлхий нийтэд төдийгүй Монгол улсын хувьд нэн тулгамдсан өргөн хүрээтэй онол практикийн зайлшгүй шаардлагыг илэрхийлж байгаагаараа чухал сэдэв юм. Монгол улс хүүхдийн эрхийн конвенцид нэгдэн ороод удаагүйн дээр тухайн харилцааг зохицуулах тогтолцоо хараахан бүрэлдэн төлөвшөөгүй, тэр тусмаа манайх шиг хүүхэд залуучууд нь хүн амын дийлэнх хэсгийг эзэлдэг орны хувьд хүүхдийн эрхийг хангах найдвартай баталгаа бий болгоогүй зэрэг глобал асуудлууд тулгамдсан асуудлуудын нэг хэвээр байгаад анхаарлаа хандуулахыг зорьсон төдийгүй, хүүхдийн эрхийг хамгаалах олон улсын болон дотоодын хууль тогтоомжийг судлан хэрэгжилтийг талаар санал дэвшүүлсэн болно.

ОРШИЛ

  Ýä¿ãýýãèéí ýðèí ¿å áîë õ¿í òºðºëõòºíèé õºãæèëä ã¿í ã¿íçãèé äýâøèëò ººð÷ëºëò ãàðñàí ¿å þì. Óëñ îðíóóäûí õàðèëöàà ã¿íçãèéðýí õºãæèõèéí õýðýýð õ¿ì¿¿íëýãèéí ¸ñíû çàð÷èì áèåëëýý îëæ õ¿íèé õ¿÷èí ç¿éëèéí ¿¿ðýã ðîëü ºñºí íýìýãäñýýð áàéíà.

 Àëèâàà óëñ îðîí õºãæèí ìàíäàõûí ýõ ñóðâàëæ íü õ¿íèéã õºãæ¿¿ëýõýä îðøèõ áºãººä ýíý íü ÷óõàìäàà õ¿íèé ýðõèéã á¿õ òàëààð õàíãàõ ýñýõýýñ èõýýõýí õàìààðíà.

  Îð÷èí ¿åä õ¿íèé ýðõèéí ñàëáàðò ìýäýãäýõ¿éö ººð÷ëºëò ãàð÷ áàéãààãèéí íýã ÷óõàë èëðýë áîë óëñ îðîí, îëîí óëñûí áàéãóóëëàãààñ äýëõèé íèéòýä áîëîîä á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä, óëñ îðíóóäûí çàñãèéí ãàçðààñ õ¿¿õäèéí ýðõèéí àñóóäàëä èõýýõýí àíõààðàë òàâüæ áàéãàà ÿâäàë þì.

 Õ¿¿õýä áîë õ¿í òºðºëõòºíèé õîé÷ èðýýä¿é, ýðõýì äýýä áàÿð áàõäàë, àéë ºðõ, ãýð á¿ëèéí çîë æàðãàë, õàéð õàëàìæèéí äýýæ, àìüäðàëûí õàìãèéí ýíõðèé íàíäèí ¿å òºäèéã¿é õ¿íèé õºãæëèéí øèéäâýðëýõ õ¿÷èí ç¿éë þì. Õ¿¿õäèéí ýðõ àøãèéã õýðõýí õàìãààëæ, ò¿¿íèé ýðõèéã ÿàæ áàòàëãààæóóëñíààð òóõàéí óëñûí õºãæèë äýâøèë ÿìàð áàéõ íü õàìààðàõ áºãººä ýíý àñóóäëûã ¿íäýñíèé òºäèéã¿é îëîí óëñûí òºâøèíä õ¿ëýýí çºâøººðñºí áàéäàã àæýý.

   Õ¿ì¿¿íëýã èðãýíèé àðä÷èñàí íèéãìèéã ýðõýì çîðèëãîî áîëãîí  òóíõàãëàñàí Ìîíãîë Óëñ, õºãæèë äýâøëèéí ¿íäýñ íü “õ¿í” õýìýýí ¿çýæ, ò¿¿íèé äîòîð õ¿¿õäèéí ýñýí ìýíä ºñ÷ áîéæèõ, àìüäðàí õºãæèõ íèéãìèéí õàðèëöààã òºëºâø¿¿ëýõ àñóóäëûã ýí òýðã¿¿íä òàâüæ áàéãàà áèëýý.

   Ìîíãîë óëñ Íýãäñýí ¯íäýñíèé Áàéãóóëëàãûí “Õ¿¿õäèéí ýðõèéí òóõàé êîíâåíö”-ä 1990 îíä íýãäýí îðæ, õ¿¿õäèéí ýðõèéã õàìãààëàõ òàëààð Ìîíãîë Óëñûí òºð, çàñãèéí ãàçðààñ õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà ¿éë àæèëëàãààíû òóõàé àíõíû èëòãýëýý 1996 îíû 1-ð ñàðä Íýãäñýí ¯íäýñíèé Áàéãóóëëàãûí Õ¿¿õäèéí Ýðõèéí õîðîîíû 11-ð ÷óóëãàíààð àìæèëòòàé õýëýëö¿¿ëñýí áîëíî.

   ªíººäºð õ¿¿õäèéí ýðõèéí òàëààðõ àñóóäàë, òýäíèé ýðõ àøèã íýã óëñ ¿íäýñòíèé õ¿ðýýíýýñ ãàð÷, íèéò õ¿í òºðºëõòíèé àìèí ÷óõàë àñóóäàë áîëîîä áàéãàà íü Íýãäñýí ¯íäýñíèé Áàéãóóëëàãûí õ¿¿õäèéí ñàí, Сî¸ë øèíæëýõ óõààí, áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãà, Õºãæëèéí õºòºëáºð, Õ¿í àìûí ñàí, Äýëõèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãà áîëîí óëñ îðíóóäûí Çàñãèéí ãàçðûí áà Çàñãèéí ãàçðûí áóñ áàéãóóëëàãóóä õ¿¿õäèéí àñóóäëààð õàìòðàí àæèëëàæ áàéãààãààñ õàðàãäàíà.

          Îëîí óëñûí ýíýõ¿¿ ¿éë õýðýãò íýãäñýí Ìîíãîë óëñ õ¿¿õäèéí òàëààðõ àñóóäàëä àõèöòàé àëõàì, àðãà õýìæýýã àâ÷ õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà ÷ íèéãìèéí øèíý òîãòîëöîîíä øèëæèõ ò¿¿õýí ºíºº ¿åä õ¿í àìûí ýìçýã õýñãèéí, ÿëàíãóÿà õ¿¿õäèéí àìüäðàëûí õýðýãöýý òýð á¿ð õàíãàãäàæ ÷àäàõã¿é áàéãàà îëîí òóëãàìäñàí àñóóäàë øèíýýð ¿¿ñýæ áèé áîëñîíûã õýí á¿õýí ìýäýæ áàéãàà áèëýý.

          Òèéìýýñ ÷ Çàñãèéí ãàçðûí ìºðèéí õºòºëáºðò ”Íèéãìèéí õàëàìæèéí ¿éë÷èëãýýíä õàìðàãäàõ èðãýäèéã îíîâ÷òîé òîäîðõîéëîí, áèå äààæ àìüäðàõ ÷àäâàðã¿é, íýí ýìçýã õýñãèéí àìüäðàëûí ¿íäñýí õýðýãöýýã õàíãàõàä òºðººñ äýìæëýã, àñðàìæ, ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ àðãà õýìæýý àâíà.” ãýñýí ÷èãëýë îðñîí íü õ¿¿õäèéí àñóóäàëä øóóä õîëáîãäîõ þì.

          Ýíýõ¿¿ “Õ¿¿õäèéí ýðõ, õ¿íèé ýðõèéí á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã ìºí” ñýäýâò судалгааны ñóäëàãäàõóóí íü äýëõèé íèéòýä òºäèéã¿é Ìîíãîë óëñûí õóâüä íýí òóëãàìäñàí ºðãºí õ¿ðýýòýé îíîë ïðàêòèêèéí çàéëøã¿é øààðäëàãûã èëýðõèéëæ áàéãààãààðàà ÷óõàë ñýäýâ þì.

          Ìîíãîë óëñ õ¿¿õäèéí ýðõèéí êîíâåíöèä íýãäýí îðîîä óäààã¿éí äýýð òóõàéí õàðèëöààã çîõèöóóëàõ òîãòîëöîî õàðààõàí á¿ðýëäýí òºëºâøººã¿é, òýð òóñìàà ìàíàéõ øèã õ¿¿õýä çàëóó÷óóä íü õ¿í àìûí äèéëýíõ õýñãèéã ýçýëäýã îðíû õóâüä õ¿¿õäèéí ýðõèéã õàíãàõ íàéäâàðòàé áàòàëãàà áèé áîëîîã¿é çýðýã ãëîáàë àñóóäëóóä òóëãàìäñàí àñóóäëóóäûí íýã õýâýýð áàéãààä àíõààðëàà õàíäóóëàõûã çîðüñîí áîëíî.

          Үүнд õ¿¿õäèéí òàëààðõè òºðèéí áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýí çîõèîí áàéãóóëæ çîõèöóóëàõ òºðèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí òîãòîëöîîã á¿ðä¿¿ëýõ, ò¿¿íèé íýãæ, ñàëáàðûí ¿éë àæèëëàãààíû ÷èã ¿¿ðýã, ñòðàòåãèéí çîðèëò, ãîë çîðèëòûã îíîâ÷òîé òîäîðõîéëîõ àñóóäàë, õ¿¿õäèéí ýðõèéã õàìãààëàõàä Çàñãèéí ãàçðûí ¿¿ðãèéã òîäðóóëàí àâ÷ ¿çýõèéí ñàöóó õ¿¿õýä ººðºº ýðõýý ìýäðýõ, îéëãîõîä ÷èãëýñýí ñóðãàëò, ò¿¿íä áàãøëàõ áîëîâñîí õ¿÷íèéã áýëòãýõ àñóóäàëä ãîë àíõààðëàà õàíäóóëàí  ñóäàëãààãàà õèéñýí.

Сóäàëãààã òóõàéí ñýäýâò õîëáîãäîõ õóóëü òîãòîîìæ áîëîí îëîí óëñûí ýðõ ç¿éí áàðèìò áè÷ã¿¿äèéã íýãòãýí ñóäëàæ, õ¿¿õäèéí ýðõèéí õýðýãæèëò ÿìàð áàéãààä ä¿í øèíæèëãýý õèéõ çàìààð ýíýõ¿¿ õàðèëöààíû çàðèì ãîë àñóóäëûã õàðüöóóëàí ¿çñýí áîëíî. Õ¿¿õäèéí áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãàà, ìºí õ¿¿õäèéí òàëààð òºð, çàñãèéí ãàçðààñ áàòëàí ãàðãàñàí áîäëîãûí áàðèìò áè÷èã, ýðõ ç¿éí àêòóóäàä øèíæèëãýý õèéõèéã îðîëäñîí áà áàéãóóëëàãûí ãàäààä îð÷îí ò¿¿íèé òààòàé áîëîìæ, àþóë çàíàëûã ñóäëàõ (ETOP) àðãà, äîòîîä îð÷íû äàâóó òàë áîëîí ñóë òàëûã èëð¿¿ëýõ (SAP) àðãóóäààñ ãàäíà ñîöèîëîãèéí ñóäàëãààíû çàðèì àðãóóä òóõàéëáàë, ñàíàë àñóóëãà, àæèãëàëò, õàðüöóóëàëò, áàðèìò áè÷èãò ñóäàëãàà õèéõ àðãóóäûã õýðýãëýñýí. Èíãýõäýý õ¿¿õäèéí ýðõèéí òàëààðõ òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí àæèëòíóóäòàé óóëçàæ ñàíàë ä¿ãíýëòèéã ñîíñîæ çàðèì ñóäàëãààíû àæèëä áèå÷ëýí îðîëöñîí áºãººä óëñ îðíû õýìæýýíä óã àñóóäàë ÿìàð ò¿âøèíä áàéãààã òîäîðõîéëîõ îðîëäëîãî õèéñýí.

          Õ¿¿õäèéí ýðõèéí àñóóäàë íü тодорхой нэг судлагааны àæëûí õ¿ðýýíä á¿õèé ë àñóóäëûã õàìðóóëàõ áîëîìæã¿é þì. Иймд óã ñóäëàãäàõóóíä õàìààðàëòàé îíîë, àðãà ç¿éí çàðèì àñóóäëûí õ¿ðýýíä õ¿¿õýä ýðõýý ìýäðýõ, îéëãîõîä ÷èãëýñýí ñóðãàëò, ò¿¿íä áàãøëàõ áîëîâñîí õ¿÷íèéã áýëòãýõ àñóóäëûã õºíäºõèéã çîðüñîí болно.  Энэ нь õ¿íèé ýðõèéí ñàëáàðò õîëáîãäîæ áàéãààãààðàà ¿íäñýí õóóëü òºäèéã¿é îëîí óëñûí ýðõ ç¿éí ÷óõàë èíñòèòóòûã õºíäñºí áºãººä õàðüöóóëñàí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí çàðèì àñóóäëûã äýâø¿¿ëæ áàéãààãààðàà îíöëîãòîé.

Õ¿¿õäèéí ýðõèéã õàìãààëàõ íü õ¿íèé ýðõèéã õàìãààëàõ àñóóäëûí ñàëøã¿é õýñýã ìºí.

1.1 Õ¿íèé ýðõ áà õ¿¿õäèéí ýðõ

          Õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëºº õýìýýõ îéëãîëò, òîìü¸îëîë íü äýëõèéí óëñ îðíóóäûí óðò óäààí õºãæëèéí ÿâöàä ¿¿ñýí áèé áîëæ, áîëîâñðîíãóé áîëñîîð ýä¿ãýý õ¿í òºðºëõòºíèé ýí òýðã¿¿íä ýðõýìëýí äýýäëýõ ¿íýò ç¿éë áîëñîí áàéíà. Õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººíèé àñóóäàëä óëñ îðîí á¿ð ºíººäºð òýðã¿¿í çýðãèéí à÷ õîëáîãäîë ºã÷, èðãýíèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õ¿ëýýí çºâøººð÷ õýðýãæ¿¿ëýõ áàòàëãààã á¿ðä¿¿ëñýíýýð íü òóõàéí îðíû äýëõèéí õàìòûí íèéãýìëýãèéí ºìíº õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý õýðõýí áèåë¿¿ëæ áàéãààг õýìæäýã áîëæýý.

          Äýëõèéí óëñ îðíóóäûí ýíýõ¿¿ ¿íýëýìæ ÷èã áàðèìæàà íü ìàíàé ýðèíèé äýëõèé íèéòèéí òóíõàã áîëñîí “Õ¿íèé ýðõèéí ò¿ãýýìýë òóíõàãëàë”,1 “Иðãýíèé áà óëñ òºðèéí ýðõèéí òóõàé”, “ Нèéãýì, ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûí ýðõèéí òóõàé” 2 îëîí óëñûí ïàêò çýðýã îëîí óëñûí õýìæýýíä íèéòýýð õ¿ëýýí çºâøººðñºí ýðõ ç¿éí áàðèìò áè÷ã¿¿äýýð áàòàëãààæñàí áàéäàã.

“Õ¿íèé ýðõ” ãýæ ÷óõàì þó âý?  Õ¿íèé ýðõ ãýäýã áîë õ¿íýýñ ñàëãàæ ¿ë áîëîõ õàìãèéí ãîë ÷àíàðûí íýã ìºí. Õýäèéãýýð õ¿íèé ýðõ ººðººñ íü ñàëøã¿é áîëîâ÷ òºð ò¿¿íèéã õýðýãæèõ ýñýõ àñóóäàëä øèéäâýðëýõ íºëºº ¿ç¿¿ëýõ ÷àäâàðòàé áàéäàã. Äýýðõè õî¸ð íºõöºëººñ õàìààð÷ õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã ò¿¿íèé çîðèóëàëò, øèíæýýð íü òîäîðõîéëîõ õî¸ð ¿íäñýí õàíäëàãà áàéäàã. Îðîñûí ýðäýìòýí Ð.Ç. Ëèâøèöèéí ¿çýæ áàéãààãààð áîë “…íýã äýõ ¿íäñýí õàíäëàãààð áîë õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëºº íü áàéãàëü åðòºíöèéí æàì ¸ñíû ç¿é òîãòëîîñ ýõ ñóðâàëæòàé, óã ÷àíàðààð íºõöºëäñºí ó÷ðààñ ò¿¿íèéã íü òºð, íèéãìèéí ç¿ãýýñ õÿçãààðëàõ áóþó çºð÷èõ áîëîìæã¿é áàéäàã. Õàðèí ò¿¿íèéã òºðèéí ç¿ãýýñ ñàëøã¿é õàìãààëàõ ó÷èðòàé áîëäîã. Ýíý ÷èãëýë íü àðä÷èëñàí íèéãýì òºðèéí àìüäðàëä èë¿¿òýé ¿éë÷èëäýã. Õî¸ð äàõü õàíäëàãà íü õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëºº íü òóõàéí íèéãìèéí ìºí ÷àíàðààñ óðãàí ãàðàõ ó÷ðààñ òºð íèéãìèéí ç¿ãýýñ ò¿¿íèé õýìæýý õÿçãààðûã òîãòîîõ ¸ñòîé ãýæ ¿çäýã. ¯¿íèéã òîòàëèòàð òîãòîëöîîíîîñ èë¿¿òýé õàðæ áîëíî.”1

          ¯íäñýí õóóëèàðàà “… ýõ îðîíäîî õ¿ì¿¿íëýã, èðãýíèé àðä÷èëñàí íèéãýì öîãöëóóëàí õºãæ¿¿ëýõèéã ýðõýì çîðèëãîî áîëãîñîí.”2 íü ìàíàé îðíû õóâüä íýã äýõ õàíäëàãûã áàðèìòëàõ áºãººä ò¿¿íèé õýðýãæèõ áàòàëãààã õàìãèéí çîõèñòîéãîîð á¿ðä¿¿ëýõ àñóóäàë áèäíèé ºìíº òàâèãäàæ áàéíà. Åð íü õ¿íèé ýðõ ãýäýã áîë õ¿í ÷ºëººòýé àìüäðàõ, àæ òºðºõ íèéãýì, ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûí áîëîí áóñàä áîëîìæ þì.

          Àëèâàà òºð, çàñàãëàëûí ç¿ãýýñ õÿçãààðëàí õîðèãëîæ, çºð÷èæ ¿ë áîëîõ ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õ¿í ýäëýõ ¸ñòîé ãýñýí ¿çýë ñàíààã àíõ ýðòíèé Ãðåêèéí ýðõ ç¿é÷èä äýâø¿¿ëýí òàâüæ áàéæýý. Ýíý ñàíààã “Òóñãààð òîãòíîëûí òóõàé Àìåðèêèéí 1776 îíû Òóíõàãëàë,” Ôðàíöûí ¯íäýñíèé Àññàìáëåéãààñ 1789 îíä áàòàëñàí “Õ¿í áà èðãýíèé ýðõèéí òóõàé òóíõàãëàë”-ä îëîí óëñûí ýðõ ç¿éí õýì õýìæýý áîëãîí òóñãàñàí. Энэ ¿åýñ õîéø õ¿íèé õóóëü ¸ñíû ýðõ, ¿íäñýí ýðõ ÷ºëººã áóñàä óëñ ã¿ðýí õ¿ëýýí çºâøººð÷, ººð ººðèéí ¯íäñýí Õóóëèíäàà òóñãàéëàí çààæ ºãäºã áîëñîí. Îëîí óëñûí ýðõ ç¿éí ïðàêòèêààñ ¿çýõýä ºíººäºð äýëõèéí 100 ãàðóé óëñ ººðèéí ¯íäñýí õóóëèíäàà õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººíèé òóõàé á¿ëýã çààëòûã îðóóëñàí áàéíà. Ãýõäýý äýëõèéí óëñ ã¿ðíèé эрх зүйн тогтолцоо, ñî¸ë, çàí çàíøëûí ºâºðìºö áàéäëûí óëìààñ õ¿íèé ýðõèéã õàìãààëàõ àñóóäëûã  á¿ñ нутгаар íü õóóëü÷èëæ áèåëýëòýä íü õÿíàëò òàâüäàã ìåõàíèçì òºëºâøèæ áàéíà.

          Õ¿íèé ýðõèéí ñàëáàð äàõü îëîí óëñûí õàìòûí àæèëëàãààã îëîí óëñûí ýðõ ç¿éí íèéòýýð õ¿ëýýí çºâøººðñºí çàð÷èì, õýì õýìæýýíèé ¿íäñýí äýýð ÿâóóëàõ ó÷èðòàé. Ýíý êîíöåïöèä äàðààõü ýëåìåíò¿¿ä áàãòàíà. ¯¿íä:  

• Õ¿íèé ýðõ ãýäýã íü ñàëøã¿é öîãö îéëãîëò ìºí. Õ¿íèé àëü íýã á¿ëýã ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õàìãààëàõûí òóëä íºãºº á¿ëýã ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õºñºðä¿¿ëæ áîëîõã¿é.
• Õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õ¿íäýòãýõ çàð÷èì íü îð÷èí ¿åèéí îëîí óëñûí ýðõ ç¿éí íèéòýýð õ¿ëýýí çºâøººðñºí çàð÷ìóóäûí íýã áºãººä áóñàä çàð÷ìóóäòàé íÿãò õîëáîîòîé ìºðäºãääºã. ªºðººð õýëáýë õ¿íèé ýðõèéã õàìãààëàõ ãýäýã øàëòãààíààð óëñ îðíû á¿ðýí ýðõò áàéäàë òóñãààð òîãòíîëä çàíàëõèéëýõ ¸ñã¿é ãýñýí ¿ã.
• Õ¿ì¿¿íëýãèéí àñóóäëààðõè îëîí óëñûí õàìòûí àæèëëàãààã ¿çýë ñóðòàëààñ àíãèä áàéëãàõ, óëñ òºðæ¿¿ëýõã¿é áàéõ ¸ñòîé.
• Õ¿íèé ýðõèéã îëîí óëñûí õýìæýýíä õàìãààëàõ, ò¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ýðõ ç¿éí çàð÷èì, õýì õýìæýýã òîãòîîí õýâø¿¿ëýõýä óäààí õóãàöàà øààðäàãäñàí íü äàðààõü õî¸ð ¿çýë áàðèìòëàëòàé õîëáîîòîé.

          Íýãä¿ãýýðò: Õ¿íèé ýðõèéã îëîí óëñûí õýìæýýíä õàìãààëíà ãýäýã íü àëü íýã óëñ ýñâýë îëîí óëñûí áàéãóóëëàãûí ç¿ãýýñ íºãºº óëñûí äîòîîä õýðýãò õºíäëºí㺺ñ îðîëöîõîä õ¿ðãýõ áîëíî.        

          Õî¸ðäóãààðò: Òóñãààð òîãòíîñîí á¿ðýí ýðõò óëñ ë îëîí óëñûí ýðõ ç¿éí ñóáúåêò áîëíî ãýñýí îíîë äàâàìãàéëæ èðñýíòýé õîëáîîòîé.

          Õ¿íèé ýðõèéã îëîí óëñûí õýìæýýíä õàìãààëàõ ýðõ ç¿éí ¿íäýñ ñóóðü ͯÁ-ûí ä¿ðýìä òóõàéëáàë ä¿ðìèéí ç¿éë 1.3-ä  “… àðüñíû ºíãº, õ¿éñ, õýë, øàøèí ø¿òëýãèéã ¿ë õàðãàëçàí õ¿íèé ýðõ áà õýí á¿õíèé ¿íäñýí ýðõ ÷ºëººã õ¿íäýòãýõ ÿâäëûã õºõ¿¿ëýí äýìæèæ õºãæ¿¿ëýõ òàëààð îëîí óëñûí õàìòûí àæèëëàãààã õýðýãæ¿¿ëýõ”1-ýýð çààñàí.

          Õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëºº áîë ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò ¿¿ñ÷ áèé áîëîõîä òîäîðõîéëîã÷ íºëºº ¿ç¿¿ëäýã ÷óõàë õ¿÷èí ç¿éë ãýæ ýðõ ç¿éí îíîë ¿çäýã.

          Õ¿í áàéãàëü, íèéãýìä òºðæ ìýíäëýõäýý ë õýíýýñ ÷ õàìààðàõã¿é ººðèéí ãýñýí õýðýãöýýòýé òºðäºã áºãººä ýíý õýðýãöýý íü àìüäðàëûí ÿâöàä íèéãìýýñ øààðäàõ øààðäëàãà áîëîí õóâèðäàã. Íèéãìèéã óäèðäàæ áóé òºð õ¿íèé òýðõ¿¿ á¿õèé ë õýðýãöýý, øààðäëàãààñ ñîíãîëò õèéí íèéãìèéí áóñàä ãèø¿¿äýä õîð õîõèðîë ó÷ðóóëàõã¿é, õ¿í á¿ðò òýãø õàìààðàõ íèéòèéí æèøèã øààðäëàãûã õóóëèàð õ¿ëýýí çºâøººð÷ áàòàëãààæóóëäàã. Ýíý íü áèäíèé äýýð äóðüäñàí õ¿íèé ÷ºëººòýé àìüäðàõ, àæ òºðºõ áîëîìæèéí õóóëü ç¿éí áàòàëãàà á¿ðäýæ áàéãàà þì. (Á¿ä¿¿â÷ 1)

          Õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëºº íü áàéãàëü åðòºíöèéí æàì ¸ñíû ç¿é òîãòîëîîñ ýõ ñóðâàëæòàé, çàÿàãäìàë, ñàëøã¿é óã ÷àíàðààð íºõöºëäñºí ó÷ðààñ ò¿¿íèéã òºð íèéãìèéí ç¿ãýýñ õÿçãààðëàõ áóþó çºð÷èõ ¿íäýñ áàéõã¿é, õàðèí ÷ çàéëøã¿é õàìãààëàõ ó÷èðòàé ãýñýí ¿çýë áàðèìòëàë íü 1948 îíû “Õ¿íèé ýðõèéí ò¿ãýýìýë òóíõàãëàë”-ä á¿ðýí ä¿¿ðýí òóñãàëàà îëñîí áàéäàã. Ýíý òóíõàãëàëä õ¿¿õäèéí ýðõèéã õàìãààëàõûí ÷óõëûã çààí òóíõàãëàñàí áºãººä “Õ¿¿õýä îíöãîéãîîð àñðàìæëóóëàõ ýðõòýé”1 ãýñýí ¿íäñýí çàð÷ìûã àíõ óäàà òîìü¸îëñîí. Ýë çàð÷èì öààøèä óëàì ã¿íçãèéð÷ õîæèì ãàðñàí “Õ¿¿õäèéí ýðõèéí òóõàé ͯÁ-ûí êîíâåíö”-èéí ¿íäñýí àãóóëãûã òîäîðõîéëæ ºãñºí ãýæ ¿çýæ áîëíî.

          Õîé÷ èðýýä¿éãýý ñàéí ñàéõàí áàéëãàõ, ¿ð óäìàà õ¿÷èðõýã àðèóíààð ¿ëäýýõ íü îþóí óõààíò õ¿íèé áóñàä àìüòíààñ ÿëãàðàõ ãîë øèíæ áîëîõûí ó÷èð àëü ÷ óëñ îðîí ÿäóó áóóðàé, ºíäºð õºãæèëòýé ÿëãààã¿é á¿ãäýýðýý õ¿¿õäèéí ñàéí ñàéõíû òºëºº àíõààðëàà õàíäóóëæ, ýíýõ¿¿ çîðèëãî òýì¿¿ëýë íü çîõèîí áàéãóóëàëòûí ºíäºð ò¿âøèíä áàðèìòëàõ ¿íäñýí áàðèìò áè÷ã¿¿äýýð èëýðõèéëýãäñýí áàéäàã.

           Þóíû ò¿ð¿¿íä “Õ¿¿õäèéí ýðõèéí òóõàé ͯÁ-ûí êîíâåíö”-èéã íýðëýæ áîëîõ áà ò¿¿íèéã 1989 îíû 11 ä¿ãýýð ñàðûí 20-íä ͯÁ-ûí Åðºíõèé Àññàìáëåéí õóðàëäààíààð ñàíàë íýãòýé áàòàëñàí áèëýý. Ýíý íü õ¿¿õäèéí ýðõèéã õàìãààëàõ îëîí óëñûí ýðõ ç¿éí ìåõàíèçì á¿ðä¿¿ëýõ, õ¿¿õäèéí ÿçãóóð ýðõèéã äýýäëýí õàìãààëàõ ÷èãëýëýýð ÿâóóëñàí äýëõèéí îëîí óëñ îðíû Çàñãèéí ãàçàð áîëîí îëîí óëñûí áàéãóóëëàãóóäûí óäààí æèëèéí èõ õºäºëìºðèéí ¿ð ä¿í áîëñîí þì.

          “Õ¿¿õäèéí ýðõèéí êîíâåíö” íü õ¿¿õäèéí ýðõèéã õàìãààëàõ, îëîí óëñûí ýðõ ç¿éí ìåõàíèçì á¿ðä¿¿ëýõ, õ¿¿õäèéí ÿçãóóð ýðõèéã äýýäëýí õàìãààëàõ ÷èãëýëýýð äýëõèéí îëîí óëñ ¿íäýñòí¿¿ä ñàíàë íýãòýé õýëýëöýí òîõèðîëöñîí, á¿õ íèéòýýð õ¿ëýýí çºâøººðñºí õýì õýìæýýã òóñãàñàí ýðõ ç¿éí áàðèìò áè÷èã þì.

          ªíººäºð äýëõèé äýýð àìüäàð÷ àæ òºðæ áàéãàà íèéò õ¿¿õäèéí 99 îð÷èì õóâü íü ýíýõ¿¿ êîíâåíöèä íýãäýí îðñîí óëñ îðîíä àìüäàð÷ áàéíà. Ãýâ÷ õ¿¿õýä ºíººäºð ìàíàé ãàðèãèéí àëü ÷ õýñýãò ýñýí ìýíä ºñºí áîéæèæ õºãæèõ, íèéãìèéí àìüäðàëä îðîëöîõ ýðõýý òýð á¿ð ýäýëæ ÷àäàõã¿é áàéíà.

          Èéìýýñ õ¿¿õäèéí ýðõèéí êîíâåíöèéí çààëò çàð÷ìóóäûã óëñ ¿íäýñòíèé õ¿ðýýíä õýðýãæ¿¿ëýõ, õ¿¿õäèéí ýðõ àøãèéí òºëºº õàìòðàí àæèëëàõ óëñ òºðèéí õ¿ñýë ñîíèðõëîî èëýðõèéëýí 1990 îíä óëñ ã¿ðíèé òýðã¿¿í íàð õóðàí ÷óóëæ õ¿¿õäèéí ýðõèéã õàìãààëàõ àñóóäàëä íýí òýðã¿¿íä àíõààðàõ ¸ñòîé ãýäãýý èëýðõèéëýí “Õ¿¿õäèéã ýñýí ìýíä ºñãºí áîéæóóëàõ, õàìãààëàõ õºãæ¿¿ëýõ òóõàé  äýëõèé äàõèíû òóíõàãëàë” ãàðãàñàí þì.

1.2 Õ¿¿õäèéí îíöãîé ýðõ

          Àëèâàà óëñ îðîí á¿õýíä òóõàéí íèéãìèéí õîé÷ èðýýä¿é áîëñîí õ¿¿õäèéí ýðõèéã õ¿ëýýí çºâøººðñºí áàéäàã íü ýä¿ãýý íýãýíò áîäèò ç¿éë áîëæýý.

          Ýíý àñóóäëûã õºíäºõèéí ºìíº õ¿¿õýä ãýæ õýí áý? ãýñýí àñóóëòàíä ýðõ ç¿éí ¿¿äíýýñ õàðèó ºãºõ ó÷èðòàé. Õ¿¿õýä ãýäýã îéëãîëòûí òàíèí ìýäýõ¿éí ¿íäýñ íü á¿ð ýðò äýýð ¿åýñ äýâøèãäýí ÿðèãäñààð èðæýý.

          Ìàíàé ýðèíèé ºìíºõ IV çóóíû ¿åä ýðòíèé íýðò ñýòãýã÷ Öåöåðîí òóõàéí íèéãýìä òºðººñ òîãòîîñîí íàñàíä õ¿ðýýã¿é õóâü õ¿ì¿¿ñ òîäîðõîé õýìæýýíèé õºíãºëºëò ýäëýõ òóõàé ¿çýë ñàíààã äýâø¿¿ëñýí áàéäàã.  “Õ¿¿õýä” ãýäãèéã äóíäàä çóóíû ¿åýñ íàñàíä õ¿ðýýã¿é áóþó ýöýã ýõèéí àñðàìæèíä áàéãàà õ¿í ãýäýã óòãààð òºëººëæ íàñàíä õ¿ðñýí õ¿íýýñ èë¿¿ àíõààðàë òàâüæ õàëàìæèëæ áàéñàí íü ¿å ¿åèéí ò¿¿õýíä äàâòàãäñààð áàéæýý.

          Õýäèé ýíýõ¿¿ ñýäâýýð õ¿í á¿ð ÿðüäàã áîëîâ÷ óã ñóäëàãäàõóóíûã äàãíàí àâ÷ ¿çñýí áèå äààñàí á¿òýýë ºíºº õýð ãàðààã¿é áàéãààãààñ øàëòãààëæ óã îéëãîëòûí ìºí ÷àíàðûã á¿ðýí èëýðõèéëýõýä èõýýõýí áýðõøýýëòýé áàéãààã ¿ã¿éñãýõ àðãàã¿é þì.         Õ¿íèé ýðõèéí ñàëáàðò áèå äààñàí íîì çîõèîë öººí áîëîâ÷ çàðèì íýã ñýòã¿¿ë, òîëü áè÷ã¿¿äýä óã îéëãîëòûã õºíäñºí áàéäàã. Òóõàéëáàë: Õóóëü ç¿éí óõààíû Äýä äîêòîð Æ.Àìàðñàíààãèéí ðåäàêòîðëîñîí “ Õ¿íèé ýðõèéí íýð òîìü¸îíû òàéëáàð òîëü”-ä 1989 îíä ͯÁ-ààñ áàòàëñàí Õ¿¿õäèéí Ýðõèéí òóõàé Êîíâåíöèéí äàãóó õýðýâ òóõàéí ¿éë÷ëýõ õóóëèéí äàãóó ¿¿íýýñ ýðò íàñàíä õ¿ðñýí ãýæ ¿çýõã¿é áîë 18 íàñ õ¿ðýýã¿é õ¿í á¿ðèéã “õ¿¿õýä” ãýíý.” гэж òîäîðõîéëñîí áàéäàã.

          1952 îíä áàòàëñàí 103-ð êîíâåíöèä çààñíààð “Õ¿¿õýä ãýäýã íýð òîìü¸îíä ýöýã ýõ íü ãýð á¿ëýý áàòëóóëñàí ýñýõýýñ ¿ë õàìààðàí ãàðñàí ÿìàð ÷ õ¿¿õäèéã õàìðóóëíà” 1 ãýñýí áàéäàã.

          “Õ¿¿õäèéí ýðõèéã õàìãààëàõ òóõàé Ìîíãîë óëñûí õóóëü”-èéí ¿éë÷ëýõ õ¿ðýýã òîäîðõîéëîõäîî “Õ¿¿õäèéí ýðõèéã òºðñºí öàãààñ íü ýõëýí 18 íàñàíä õ¿ðòýë õàìãààëàõàä ýíý õóóëü ¿éë÷èëíý”2 ãýæ òîìü¸îëñîí çýðãýýñ àëèâàà õ¿íèé áèå äààí òºëºâøèë îëîõ õ¿ðòýëõ åðºíõèé ò¿âøèíã íýëýýä íèéòëýã õ¿ðýýíä òóñãàñàí íü õàðàãäàæ áàéíà. Åð íü õ¿¿õýä ãýäýã îéëãîëò íü õ¿í àì ç¿éí îéëãîëò òºäèéã¿é îëîí óëñûí õèéãýýä ¿íäñýí õóóëèéí íýí ÷óõàë èíñòèòóò ãýæ äýëõèéí óëñ îðíóóä îíöãîé àíõààð÷ õ¿íèé ýðõèéí ñàëøã¿é á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã áîëãîí ¿íýëæ òóíõàãëàñàí áàéäàã íü ñàíàìñàðã¿é ç¿éë áèø þì.

          Õ¿¿õýä, çàð÷ìûí õóâüä õ¿íèé ýäëýõ ¸ñòîé ýðõèéã íàñàíä õ¿ðýã÷äèéí íýã àäèë ýäëýõ ¸ñòîé. Ãýâ÷ áèå áÿëäðûí áîëîí îþóí óõààíû õóâüä òºãñ áîëîâñðîîã¿é áàéäãèéã õàðãàëçàí õ¿¿õäèéã õàìãààëàõ, òýäýíä àñðàìæ, õàëàìæ ¿ç¿¿ëýõ ¸ñòîé áºãººä ºâºðìºö ýðýëò õýðýãöýýã íü õàíãàõûí òóëä îíöãîé ýðõ ýäë¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áàéäàã áàéíà.

          Õ¿íèé ýðõèéã òîäîðõîéëîã÷ ãîë õ¿÷èí ç¿éë íü õ¿íèé àìüäðàëûí áîäèò õýðýãöýý áàéäãèéí ó÷èð áèå áÿëäàð, îþóí óõààíû õóâüä ºâ òýãø õºãæèëòýé áîëîõûí òóëä õ¿¿õäýä èë¿¿ èõ àíõààðàë øààðäàãääàã. Ýíý íü:

• õ¿¿õýä àëèâàà ¿çýãäýë þìñûã òàíèí ìýäýæ, ó÷èð õîëáîãäëûã îéëãîæ ÷àäààã¿é áàéäàã áºãººä áàéãàëü, íèéãýì, õ¿ðýýëýí áóé îð÷íîî òàíüæ ìýäýõèéí òóëä ¿é îëîí õ¿ñýë õýðýãöýý òýäýíä ¿¿ñ÷ áèé áîëäîã;
• õ¿¿õäýä îþóí óõààí, áèå áÿëäðûí ºñºëò õºãæèëòèéã õàíãàõóéö õîîë òýæýýë, õºäºë㺺í, îð÷èí øààðäëàãàòàé áºãººä ýíý á¿õíýý òýä ººðñ人 á¿ðä¿¿ëæ ÷àäàõã¿é;
• õ¿¿õýä íàñ, îþóí óõààíû õºãæëèéí ¿å, áèå áÿëäðûí áîéæèëòîîñîî øàëòãààëæ ººðñäèéí õýðýãöýýãýý óõàìñàðëàí ç¿é ¸ñíû øààðäëàãà áîëãîí òàâèõ, ò¿¿íèéãýý õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëýõ ÷àäâàð òýäýíä õàðààõàí á¿ðäýýã¿é áàéäàã;

• õ¿¿õýä ÿìàãò ýöýã ýõ, áàãø çýðýã ººðººñ íü ÿìàð íýã áàéäëààð äàâóó ýðõ (çàõèðàìæèëæ áîëîõ)-òýé õ¿ì¿¿ñèéí äóíä àìüäàðäàã áºãººä áóñäààñ õàðààò áàéõ ìàãàäëàë èõòýé çýðýã áîëíî.

          Ýíý á¿õ îíöãîé õýðýãöýýíýýñ ¿íäýñëýí õ¿¿õýä îíöãîéãîîð àñðàìæëàí õàìãààëóóëàõ ýðõòýé, ýíä ýöýã,ýõ, íàñàíä õ¿ðýã÷èä, ¿¿íèé äîòîð òºð îíöãîé ¿¿ðýã õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ ¸ñòîé.  Ýíý òàëààð Îëîí óëñûí õýìæýýíä õ¿ëýýí çºâøººðñºí ÷èã õàíäëàãà áîë:      

          “Õ¿¿õäèéí ýðõèéí òóõàé” êîíâåíöèä õ¿¿õäèéí ýäëýõ ýðõ, òýäíèé ýðýëò õýðýãöýýã ºðãºí õ¿ðýýòýé òóñãàõûí çýðýãöýý Çàñãèéí ãàçàð áîëîí íàñàíä õ¿ðýã÷èä, ãýð á¿ëèéí ç¿ãýýñ õ¿ëýýõ ¿¿ðýã, õàðèóöëàãà, ò¿¿í÷ëýí õ¿¿õäèéí íèéãýì, ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûí òºäèéã¿é èðãýíèé áîëîí óëñ òºðèéí ýðõèéã íü ÷ òîäîðõîéëñîí áàéäàã.

          1993 îíû 6 äóãààð ñàðä õ¿íèé ýðõèéí àñóóäëààð Âåíà õîòíîî áîëñîí Îëîí óëñûí áàãà õóðàë äýýð õ¿íèé èðãýíèé áà óëñ òºðèéí , ìºí ò¿¿í÷ëýí íèéãýì, ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûí ýðõèéí ò¿ãýýìýë, õóâààãäàøã¿é áàéõ çàð÷ìûã òóíõàãëàæýý. Ýíýõ¿¿ áàãà õóðàë äýýð ͯÁ-ûí Õ¿¿õäèéí Ñàíãèéí ÿéöýòãýõ çàõèðàë íî¸í Æåéìñ Ãðàíò õóðëûí äàðãà, õóðàëä îðîëöîã÷äîä õàíäàæ õî¸ð óäàà ¿ã õýëæ ìýäýãäýë õèéñýí áàéíà. Òóñ áàãà õóðàë äýýð õýëñýí ¿ã, ìýäýãäýëäýý äàðààõü àñóóäàëä ãîë àíõààðëàà õàíäóóëàõûã óðèàëñàí áàéíà.

          “Õ¿¿õäèéí ýðõ íü õ¿íèé ýðõèéí ñàëøã¿é íýã õýñýã ìºí, ãýõäýý õ¿¿õäèéí ýðõèéí àñóóäëûã õ¿íèé ýðõèéí àñóóäëûí õàìãèéí ýìçýã íàðèéí õýñýã ãýäãèéã ÿìàãò õàðãàëçàõ ¸ñòîé. Õ¿¿õäèéí ýðõèéã îíöãîéëîí àâ÷ ¿çýëã¿éãýýð õ¿íèé ýðõèéí àñóóäàëòàé àäèëòãàí íýã òàëààñ èðãýíèé, áîëîí óëñ òºðèéí ýðõ íºãºº òàëààñ íèéãýì, ýäèéí çàñàã ñî¸ëûí ýðõ ãýñýí ¿íäñýí õî¸ð õýñýãò áàãòààæ, ýäãýýð íü ò¿ãýýìýë õóâààãäàøã¿é ãýæ ¿çâýë õ¿¿õäèéã îíöãîéëîí àíõààðàõ çàð÷ìûã õºñºðä¿¿ëñýí õàðèóöëàãàã¿é óõðàëò áîëíî.

          Õ¿¿õýä íàñ áèå ºñºæ, èðãýíèé ýðõ ç¿éí á¿ðýí ÷àäàìæòàé áîëòëîî èðãýíèé çàðèì ýðõèéã ýäýëäýãã¿é áºãººä ýíý íü íàñàíä õ¿ðýã÷äèéí ç¿ãýýñ õ¿¿õäèéã õàìãààëàõ àñóóäàëä àíõààðàëòàé õàíäàæ òýäíèé ºìíº èë¿¿ ¿¿ðýã õ¿ëýýõ ¸ñòîéã íîòîëíî”1 ãýýä äàðààõ ¿íäñýí àñóóäëûã òîìü¸îëæ îðóóëñíààð Õ¿íèé ýðõèéí àñóóäëààðõ 1993 îíû Âåíèéí áàãà õóðëààñ õ¿¿õäèéí ýðõèéí àñóóäëààð òóñãàéä íü òóíõàãëàë ãàðãàсан байдаг.

          Òóíõàãëàëä õ¿¿õäèéí ýðõèéí àñóóäëûã äàðààõü ¿íäñýí àãóóëãààð àâ÷ ¿çñýí áàéíà.

          Ýñýí ìýíä áîéæèõ ýðõýä õ¿¿õäèéí àìüä ÿâàõ ýðõ, àìüäðàõ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëýõ õàìãèéí íààä çàõûí øààðäëàãà îðíî. Ýíý íü õýâèéí àìüäðàõ íºõöºë, ãýð îðîí, õîîë õ¿íñ, õóâöàñ õóíàð, ýìíýëãèéí ¿éë÷èëãýý àâàõ ãýõ ìýò.

          Õ¿¿õäèéí õºãæèõ ýðõýä õ¿¿õäèéã á¿ðýí òºãñ õºãæèõºä øààðäàãäàõ ç¿éë¿¿ä õàìðàãäàíà. Òóõàéëáàë, áîëîâñðîë îëæ àâàõ, òîãëîæ íààäàõ, ÷ºëººò öàãàà àÿòàé òààòàé ºíãºð¿¿ëýõ, ìýäýýëëýýð õàíãàãäàõ, ÷ºëººòýé ñýòãýõ, ø¿òýí áèøðýõ çýðýã ýðõ¿¿ä îðíî.

          Õ¿¿õäèéí õàìãààëóóëàõ ýðõýä àëèâàà äîðîìæëîë, õàéõðàìæã¿é õàíäëàãà, ìºëæëºãººñ õ¿¿õäèéí õàìãààëóóëàõ ýðõ¿¿ä îðíî. Ýíä õ¿¿õäýä ¿ç¿¿ëýõ îíöãîé àíõààðàë õàëàìæèéí àñóóäàë áàãòàõ áºãººä õ¿¿õäèéí õýðãèéã ìºðäºí áàéöààõ, ø¿¿õ ÿâöàä òýäíèé ýðõèéã çºð÷èõã¿é áàéõ, øîðîí ãÿíäàíãèéí äýãëýìèéí ¿åä õ¿¿õýäòýé õýðöãèé õàðüöàõààñ ñýðãèéëýõ, öýðýã äàéíû õºëä ºðò¿¿ëýõã¿é áàéõ, õºäºëìºð ýðõëýõ, ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ áîëîí áýëýãñèéí ìºëæëºãò ºðòñºí ¿åä íü õ¿¿õäýä îíöãîé õàëàìæ àíõààðàë òàâèõ àñóóäàë õàìðàãäàíà.

          Õ¿¿õäèéí íèéãìèéí àìüäðàëä îðîëöîõ ýðõ: Óëñûí áîëîí îðîí íóòãèéí àìüäðàëä õ¿¿õýä èäýâõòýé îðîëöîõ ýðõòýé. Ýíä ñàíàà áîäëîî ÷ºëººòýé èëýðõèéëýõ, ººðèéíõ íü àìüäðàë àõóéòàé õîëáîãäñîí àñóóäëààð áàéð ñóóðèà èëýðõèéëýõ, ýâëýëäýí íýãäýõ, òàéâàí çàìààð õóðàí öóãëàõ ýðõ õàìðàãäàíà. Õ¿¿õýä ºñºæ ºíäèéõ òóñìàà íèéãìèéí àìüäðàëä îðîëöîõ îðîëöîî íü íýìýãäýõ áà óëñ îðíû áèå äààñàí èðãýí íü áîëîõ áýëòãýë õàíãàãääàã.

          ¯¿íýýñ ãàäíà õ¿¿õäèéí ýðõèéí àñóóäëûã àâ÷ ¿çýõäýý íýí òýðã¿¿íä õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîí ààæìààð õýðýãæ¿¿ëæ áîëîõ ãýæ õóâààí àâ÷ ¿çäýã. Ó÷èð íü óëñ îðîí á¿õýí õ¿¿õäèéí àñóóäëûã íýãýí çýðýã íýãýí àìüñãààãààð øèéäâýðëý÷èõ ñàíõ¿¿ãèéí íººö áîëîìæ áàéäàãã¿é áºãººä èéì íºõöºëä íýí ò¿ð¿¿íä õýðýãæ¿¿ëáýë çîõèõ ýðõèéã îíöãîéëîí àíõààðàõ øààðäëàãàòàé áàéäàã áàéíà.

          Íýí òýðã¿¿íä õýðýãæ¿¿ëýõ ýðõýä ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàãäàõ, öýýðëýë ¿ç¿¿ëýõ, ýð¿¿ãèéí õýðãèéã ø¿¿í òàñëàõ àæèëëàãààíû øóäàðãà áóñ áàéäëààñ õ¿¿õäèéí õàìãààëóóëàõ ýðõ  õàìààðàõ áà ¿¿íèéã õàíãàõûí òóëä õ¿¿õäèéí àñóóäàë ýðõýëñýí òºðèéí çàõèðãààíû áîëîí ìºðäºí áàéöààõ, ø¿¿õèéí áàéãóóëëàãûí òîãòîëöîî á¿ðä¿¿ëýõèéã ñàíàë áîëãîñîí áàéäàã.

Õ¿¿õäèéí àìüä ÿâàõ ýðõ, õàðüÿàëàëòàé áàéõ ýðõ, ãýð á¿ëäýý ýðãýí íýãäýõ ýðõ çýðýã õ¿¿õäèéí àìüäðàëä íýí òýðã¿¿íä òàâèãääàã õàìãààëóóëàõ ýðõèéã îíöãîéëîí õàíãàõûã ÷óõàë÷ëàí ¿çäýã.

Ýäãýýð àñóóäëûã Âåíèéí áàãà õóðàë îíöãîéëîí àâ÷ ¿çýæ, èéì õ¿íä íºõöºëä áàéãàà õ¿¿õä¿¿äýä óëñ îðíóóä ÿàðàëòàé òóñëàìæèéã öàã àëäàëã¿é ¿ç¿¿ëæ áàéõûã óðèàëñàí áàéíà.

          Ààæìààð õýðýãæ¿¿ëýõ ýðõ¿¿äýä ýäèéí çàñàã, íèéãýì, ñî¸ëûí õîëáîãäîë á¿õèé ýðõ¿¿ä îðíî. Ýäãýýð ýðõèéã íýí òýðã¿¿íä õýðýãæ¿¿ëýõ ýðõèéã á¿ðä¿¿ëñíèé ¿íäñýí äýýð ò¿¿íýýñ óëàìæëàí õýðýãæ¿¿ëæ áîëîõ ¿íäýñòýé þì.

          Ìîíãîë óëñ, Õ¿¿õäèéí ýðõèéí Êîíâåíöèä 1990 îíû 7 äóãààð ñàðûí 5-íä íýãäýí îðñîí þì. 1995 îíû 4 ä¿ãýýð ñàðûí äóíä ¿å ãýõýä Äýëõèéí 174 óëñ îðîí ýíýõ¿¿ Êîíâåíöèä íýãäýí îðñíîîð “Õ¿¿õäèéí ýðõèéí òóõàé Êîíâåíö” íü õ¿íèé ýðõèéí òºëºº òýìöëèéí ò¿¿õýíä õàìãèéí áîãèíî õóãàöààíä õàìãèéí îëîí óëñ îðîí íýãäýí îðñîí ýðõ ç¿éí áàðèìò áè÷èã áîëñîí þì. Êîíâåíöèä íýãäýí îðíî ãýäýã áîë ò¿¿íèé çààëòóóäûã õýðýãæ¿¿ëýõ íºõöºë áîëñîí çºâõºí àíõíû àëõàì þì. Õàìãèéí ãîë íü Êîíâåíöèéí çààëòóóäûã àëü áîëîõ ºðãºí ñóðòàë÷ëàí òàíèóëæ, îëîí õ¿íèé ñîíîðò õ¿ðãýõ ÿâäàë áàéäàã. Êîíâåíöèéí òóõàé ìýäýýëëèéã Çàñãèéí ãàçðûí áîëîí Çàñãèéí ãàçðûí áóñ áàéãóóëëàãóóä, àëáàí õààã÷èä, øàøíû áîëîí çàëóó÷óóäûí áàéãóóëëàãà òºäèéã¿é ºðãºí îëîí íèéòýä, ò¿¿íèé äîòîð ýöýã ýõ, õ¿¿õä¿¿äýä ò¿ãýýõ õýðýãòýé.

          Èíãýñíýýð õ¿¿õäèéí òºëºº õàðèóöàõ ¿¿ðýã õàðèóöàãàà Çàñãèéí ãàçðûí áîëîí çàñãèéí ãàçðûí áóñ áóñàä áàéãóóëëàãà, èðãýä, ýöýã ýõ÷¿¿ä, àëáàí òóøààëòàí òýð÷ëýí õ¿¿õä¿¿ä ººðñ人 ìýäýæ õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé áîëíî.

          Õ¿¿õäèéí эрхийн òàëààðõ òºðèéí áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõýä áàðèìòëàõ çàð÷èì íü:

          ßëãàâàðëàí ãàäóóðõàõã¿é áàéõ çàð÷èì. Á¿õ ýðõ õ¿¿õäýä íýãýí àäèë õàìààðíà. Àëèâàà íýã õýëáýðýýð ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàõã¿éãýýð õ¿¿õäèéã õàìãààëàõ, òýäíèé ýðõèéã õàíãàõàä ÷èãëýãäñýí àðãà õýìæýý àâàõ íü òºð ò¿¿íèé áàéãóóëëàãóóäûí ¿¿ðýã áàéõ ¸ñòîé.

          Õ¿¿õäèéí àøèã ñîíèðõëûã ýí òýðã¿¿íä àâ÷ ¿çýæ áàéõ çàð÷èì. Òóõàéí õ¿¿õäýä õîëáîãäîõ á¿õèé ë àñóóäëûã çºâõºí ò¿¿íèé àøèã ñîíèðõëûã á¿ðýí õàðãàëçñàíû ¿íäñýí äýýð ýí òýðã¿¿íä àâ÷ øèéäâýðëýõ ¿¿ðãèéã òºð õ¿ëýýíý. Òºð íü  õ¿¿õäèéí ñàéí ñàéõàí àìüäðàëä øààðäàãäàõ õàéð õàëàìæèéã ýöýã ýõ áîëîí õ¿¿õäèéã àñàð÷ õàìãààëàõ ¿¿ðýã á¿õèé áóñàä ýòãýýäèéí ýðõ ¿¿ðãèéã õàðãàëçàí õàíãàæ ºãºõ ¿¿ðýãòýé.

          Õ¿¿õäèéí ýðõèéã õàíãàõ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëýõ çàð÷èì.

Õ¿¿õäýä îëãîñîí, òýäíèé ýäýëáýë çîõèõ á¿õ ýðõèéã õàíãàõ ¿¿äíýýñ çàñàã çàõèðãààíû áîëîöîîòîé á¿õèé ë àðãà õýìæýýã òºð àâàõ ¸ñòîé.

          Õ¿¿õäèéí íàñ, áèå áÿëäðûí îíöëîãèéã õàðãàëçàõ çàð÷èì. Íàñ áèå áÿëäðûí îíöëîãò òîõèðóóëàí õ¿¿õäýý õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ ýöýã ýõ, ãýð á¿ëñýã õàìò îëíû ýðõ ¿¿ðãèéã òºð õ¿íäýòãýí õàíãàõ ¿¿ðýãòýé.

          Àìüä ÿâàõ, õºãæèõ íºõöëèéã àëü áîëîõ õàíãàõ çàð÷èì. Õ¿¿õýä á¿ð àìüäðàõ ýðõèéã ºâëºí àâàõ ýðõýýð õàíãàãäàõ íºõöºëèéã òºð õàíãàõ ¿¿ðýãòýé.

ЯВЦЫН Ä¯ÃÍÝËÒ

Дээрх дурьдсаныг тоймлон дүгнэвэл:

          Ìàíàé óëñ 1990 îíîîñ õîéø õ¿íèé ýðõèéã ýðõýìëýñýí ¯íäñýí õóóëüòàé áîëæ, óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí ñàëáàðò àðä÷èëñàí øèíýòãýë õèéãäñýýð èðñýí áîëîâ÷ ýíý àæèë íèéãìèéí áîëîí õ¿íèé ýðõèéí ñàëáàðò çîãñîíãè áàéäàëòàé áàéíà. Ýðõ ìýäýë, ìºí㺠áóþó áóñàä ÿâöóó ñîíèðõîë õýò äàâàìãàéëàõààñ íèéãýì ººðèé㺺 õàìãààëàõ äàðõëàëûã áèé áîëãîõ ººðºº õýëáýë èäýâõòýé èðãýíèéã íèéãýìä òºëºâø¿¿ëýõ ìåõàíèçìûã áèé áîëãîõ àñóóäàë ÷óõëààð òàâèãäàæ áàéíà. Ýíý ¿éëñýä õ¿íèé ýðõ, õ¿¿õäèéí ýðõèéí òàëààð ¿íäýñíèé ýðõ ç¿éí îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõ íü õ¿íèé ýðõ, õ¿¿õäèéí ýðõèéí òàëààð áèå äààñàí, öàð õ¿ðýýòýé áºãººä ¿ð íºëººòýé ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõàä èõýýõýí ¿¿ðýãòýé ãýäýã íü îëîí óëñûí ïðàêòèêààð õýäèéíýý íîòëîãäñîí ç¿éë þì.

            Õ¿íèé ýðõèéí äîòîð õ¿¿õäèéí ýðõ îíöãîé áàéðûã ýçëýõ áºãººä ò¿¿íèé ýðõ ç¿éí ¿íäýñëýë ¯íäñýí õóóëüä òîäîðõîéëñîí íü îëîí óëñûí ýðõ ç¿éí áàðèìò áè÷èãò òóñãàãäàí çàð÷èìä íèéöýæ áóé áîëíî. ªºðººð õýëáýë ýíý íü 1948 îíû “Õ¿íèé ýðõèéí ò¿ãýýìýë òóíõàãëàë”, 1959 îíû “Õ¿¿õäèéí ýðõèéí òóíõàãëàë”, 1966 îíû “Íèéãýì ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûí ýðõèéí ïàêò”, 1989 îíû “Õ¿¿õäèéí ýðõèéí êîíâåíö” çýðýã îëîí óëñûí áàðèìò áè÷ã¿¿ä, ìºí ºìíºõ Ìîíãîë óëñûí ¯íäñýí õóóëèóäàä çîõèõ õýìæýýíä òóñãàãäàí çîõèöóóëàãäàæ èðñýí. ¯¿íýýñ ¿çýõýä óã àñóóäàë Îëîí óëñûí áîëîí ¯íäñýí õóóëèéí ýðõ ç¿éí ÷óõàë èíñòèòóò þì.

Үргэлжлэл дараагийн дугаарт

2015.11.11