Монгол Улсын Үндсэн хуулийн өдөрт
Монгол Улсын Хөдөлмөрийн баатар, ардын багш, гавьяат хуульч, доктор, профессор Б.Чимидийн нэрэмжит шүүх эрх мэдлийн болон хууль сахиулах байгууллагын ажилтан, сургалт, эрдэм шинжилгээний байгууллагын багш, судлаач, оюутны эрдэм шинжилгээний шилдэг илтгэлийн уралдааны 2 дахь шатны шалгаруулалтад хэлэлцсэн илтгэлийг Монголын Хуульчдын холбооны Үндсэн хуулийн эрх зүйн хорооноос тоймлон хүргэж байна.
Нэг. Үндсэн хуулийн үзэл баримтлал, үнэт зүйлийг хамгаалах нь
- С.Цэрэндолгор, О.Төрболд нар “Үндсэн хуулийн үзэл баримтлал, үнэт зүйлийг үндсэн хуулийн тагнуулын байгууллагаар хамгаалах нь” илтгэлдээ Б.Чимид багш ярилцлагадаа “... манайд нэвтрээгүй, төдийлөн сайн мэдэхгүй байгаа нэг зүйл бол Үндсэн хуулийн тагнуулын байгууллага. Зарим улс орнуудад ийм байгууллага бий. Үндсэн хуулийн байгууллын эсрэг янз бүрийн хуйвалдаан гарч төрийн байгуулалтыг сүйтгэх гэж байгаа эсэхийг судалдаг, мэдээлэл цуглуулж, анализ хийдэг. Болохгүй бол урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээ авдаг газар ...” гэснийг онцолсон бөгөөд энэхүү илтгэлд гол объект болгон авч үзсэн ХНБГУ-ын Үндсэн хуулийн тагнуулын байгууллага нь цаг хугацааны хувьд тус улсын Үндсэн хуулийн шүүхээс өмнө байгуулагдсан, нэг талаас бүтэц, зохион байгуулалтын хувьд тагнуулын албаны чиг үүргийг хэрэгжүүлдэг, нөгөө талаас баривчлах, саатуулах зэрэг албадлагын шинжтэй үйл ажиллагаа явуулдаггүй, гагцхүү мэдээлэл цуглуулж, анализ хийдэг гэдгээрээ онцлогтой юм. Харин Үндсэн хуулийн шүүх, Үндсэн хуулийн тагнуулын байгууллагын үйл ажиллагааны огтлолцох цэг нь Үндсэн хуулийн үнэт зүйл, чөлөөт ардчиллын үндсэн дэг журамд заналхийлсэн буюу заналхийлж болзошгүй байгууллага, ялангуяа тийм улс төрийн намын үйл ажиллагааг хориглох үйл ажиллагаа юм. Тодруулбал, ХБНГУ-ын Үндсэн хуулийн үзэл баримтлал, чөлөөт ардчиллын үндсэн дэг журамд харшилж болохуйц сэжиг, эргэлзээ байвал Үндсэн хуулийн тагнуулын байгууллага нь санаачилгаараа мэдээлэл цуглуулж, анализ хийх бөгөөд үндэслэл бүхий нотлох баримт хангалттай цуглуулсан тохиолдолд түүнээ Үндсэн хуулийн шүүхэд өгч, Үндсэн хуулийн шүүхээс тухайн улс төрийн намын үйл ажиллагааг бүр мөсөн хориглодог байна. Өөрөөр хэлбэл, тус хоёр байгууллагын чиг үүрэг огт давхцахгүй, эсрэгээрээ нэг зорилгын төлөө өөр өөрийн чиг үүргийг хэрэгжүүлэх замаар хүрэх боломжтой гэжээ. Цаашдаа Монгол Улсад Үндсэн хуулийн тагнуулын байгууллага гэх бие даасан байгууллагыг байгуулах эсэх, эсхүл Тагнуулын ерөнхий газрын нэг чиг үүрэг болгон хуульчлах эсэхийг дэлгэрүүлэн судлах шаардлагатай байна.
- С.Асланбек “Үндсэн хуулийн 6.2 дахь хэсэгт орсон нэмэлт, өөрчлөлтийн зарим нэр томьёог хүний эрхийн үүднээс тайлбарлах нь” илтгэлдээ иргэдийн дунд төөрөгдөл дагуулж буй Үндсэн хуулийн 6.2 дахь хэсэгт орсон нэмэлт, өөрчлөлтийн "төрийн нийтийн өмч" гэх нэр томьёог хүний эрхийн үүднээс тайлбарлахыг зорьсон байна. Ингэхдээ, хүний эрхийн чиглэлийн олон улсын гэрээ, конвенц болон түүнийг тайлбарласан НҮБ-ийн тусгай илтгэгч нарын тайлан болон бусад онолын тайлбар дээр үндэслэжээ. Түүнчлэн, холбогдох нэр томьёог хүний эрхийн үүднээс тайлбарлахад хүний эрхийн ялгаа болон үндсэн эрх мөн биш эсэх зэрэгт ач холбогдол өгөөгүй байна. Учир нь НҮБ-ын Хүнс, хөдөө аж ахуйн байгууллагаас “Хүний эрхүүдийн хоорондын төрлийн ялгаа бага багаар арилж байна” гэсэн дүгнэлт хийж, ерөөс хүний эрхийг чухал, чухал бишээр ялгах нь зохимжгүй бөгөөд нэг, хоёр, гурав дахь үеийн гэх мэтээр ч ангилах шаардлагагүй гэж үзэх болжээ.
Холбогдох нэр томьёоны тайлбартай холбогдуулан дараах дүгнэлтийг хийжээ. Үүнд:
1. Нэмэлт, өөрчлөлтөд тусгагдсан “Төрийн нийтийн өмч” гэх нэр томьёо нь гадаадын иргэд, эсхүл харьяалалгүй хүн түүнийг өмчлөхтэй холбоотой асуудал огтоос биш бөгөөд тухайн улсын байгалийн баялагтай холбоотой гарч буй аливаа шийдвэрт иргэд нь оролцох ёстой буюу “Нийтийн ашиг сонирхол, түүнд оролцох эрх”-ийг хуульчилсан болно.
2. “Үндэсний баялгийн сан”-г нэмэлт, өөрчлөлтөөр тухайлан хуульчилж өгөхдөө олон улсын жишиг уруу шилжсэн нэг хэлбэр бөгөөд ингэхдээ өмнөх туршлага шиг буруу, үр дүнгүй зарцуулахаас сэргийлэх үүднээс хуулийн тус хэсэгт “Эрүүл, аюулгүй орчинд амьдрах эрх” болон “Байгаль орчинд үзүүлэх нөлөөллийн талаар мэдэх эрх”-ийг хангаж, баталгаажуулах ёстойг тухайлан хуульчилж өгсөн байна.
3. “Стратегийн ач холбогдол бүхий ашигт малтмалын ордын үр өгөөжийн дийлэнх нь ард түмэнд ногдох” тухай нэмэлт, өөрчлөлтөд тусгагдсан нь гадаадын хөрөнгө оруулалтыг хязгаарласан зохицуулалт огтоос биш бөгөөд “байгалийн баялаг, эх нөөц бүх ард түмэнд харилцан ашигтай байх” олон улсын зарчмыг хэрэгжүүлэх аргыг хуульчилж өгсөн байна.
Судлаачийн зүгээс дээрх дүгнэлтийг үндэслэн Үндсэн хуулийн 6.2 дахь хэсэгт орсон зарим нэр томьёог олон улсын конвенци, гэрээ болон практикаар тайлбарлан, нарийвчлан хуульчилж өгөх санал гаргажээ.
- Б.Буянхишиг “Монгол Улсын өмчийн тогтолцоо нь либерал ба социалист өмчийн концепцийн дундах шинэ загвар болох нь" илтгэлдээ "нэгдүгээрт бид өмчийн концепцийг бүрдүүлж буй хууль тогтоомжийн нийлбэрийг цогцоор харж, тус тусад нь хуульчлах замаар өмчийн шаталсан тогтолцоог бий болгохын оронд бүгдийг нэгдсэн хэлбэрээр ойлгож, тэнцвэржүүлэх нь чухал юм.
Либерал эрх зүйн тогтолцоонд өмчийн универсал зарчмыг тусгаснаар давхаргын тогтолцооноос үүдэлтэй хязгаарлалтууд үгүй болсон байхад социалист улсуудын хууль тогтоомжид Үндсэн хуулийн 6.2-т заасантай адилтгахуйц төрийн өмчийн нэгдсэн сангийн зарчим хэрэгжиж өмчийг төрд төвлөрүүлэх үүргийг баталгаажуулсан. Гэсэн хэдий ч Монгол Улсын өнөөгийн хуулийн үг хэллэгт суурилан өмчийн үнэмлэхүй бөгөөд туйлын шинжийг хүлээн зөвшөөрч, өмчийн либерал үзэл баримтлалыг хослуулах боломжтой. Тухайлбал Үндсэн хуулийн 16.3 ба Иргэний хуулийн 101 зэрэг "өмчлөгч өөрийн үзэмжээр хөрөнгөө дураар захиран зарцуулах зэрэг арга хэмжээ авах эрхтэй” байхаар заасан зохицуулалтууд нь дээрхтэй хамт өмчийн концепцийг бүрдүүлэх ба өргөжүүлэн тайлбар хийх орон зайг олгосон байна. Шүүхийн шийдвэрүүдэд өмчийн хамгаалалтын цар хүрээг өргөжүүлэх ингэснээр туйлын ба универсал өмчийн зарчмыг хүлээн зөвшөөрөх боломжтой.
Гагцхүү энэ тохиолдолд л Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлт нь өмнөх дэглэмд буцаж шилжсэн үзэгдэл биш, харин либерал ба социалист загварын дундах шинэ буюу гуравдагч замыг олсон үйл явдал хэмээн хүлээн зөвшөөрөгдөх боломжтой. Өмчлөгчийн эрх хэмжээний гурвалыг органик хуулиндаа ашигласан нь либерал өмчийн тогтолцоог хүлээн зөвшөөрөхгүй байх шалтгаан биш, харин өмчийн шилжилтийг хийхэд гарч буй шинж тэмдэг буюу хоёр өөр концепцын зөрүү холилдож, шинэ тогтолцоог бүрдүүлж буйн илрэл юм.
Эцэст нь улс төрийн зорилготой өмч хураах зэрэгт Үндсэн хуулийн зохицуулалтыг буцаан хэрэглэх асуудлыг анхнаасаа хууль бус эзэмшлийг буцаан тогтоох энгийн хувийн эрх зүйн эрхээс ялгах шаардлагатай" гэжээ.
Хоёр. Шүүх эрх мэдлийн бие даасан байдлыг бэхжүүлэх нь
Г.Цэрэнжид “Шүүхийн сахилгын хороо, түүний бүрэлдэхүүн ба шүүгчийн хараат бус байдал” илтгэлдээ шүүхийн сахилгын хороогоор дамжиж шүүгчид хууль тогтоох эсхүл гүйцэтгэх эрх мэдлийн байгууллагаас нөлөөлж болзошгүй бөгөөд энэ нь шүүгчийн хараат бус байдалд хохирол учруулах эрсдэлтэй гэж үзжээ. Хууль зөрчсөн, шүүгчийн нэр хүндийг унагасан буруутай шүүгчид хариуцлага хүлээлгэх асуудал мэдээж гарцаагүй юм. Гагцхүү тухайн шүүгчийн буруутай эсэхийг дэнслэх институт өөрөө хараат бус ялангуяа мэргэжлийн түвшний байх нь Шүүхийн сахилгын хорооны цаашдын шийдвэр хуульд нийцсэн шударга ёсны шалгуурыг хангасан, хүлээн зөвшөөрөхүйц /мэргэшлийн түвшинд/ байхад чухал ач холбогдолтой гэж үзжээ. Судлаачийн зүгээс олон улсын жишиг, сайн туршлагыг харгалзан шүүгчийн хараат бус байдалд эрсдэл үүсэхээс сэргийлж шүүхийн “Шүүхийн сахилгын хороо”-ны бүрэлдэхүүнд хууль тогтоох, гүйцэтгэх эрх мэдлийн оролцоо, томилгоог багасгаж, харин улс төрөөс ангид бие даасан институт болох Монголын Хуульчдын холбоо, хууль зүйн өндөр мэргэшилтэй эрдэмтдийн оролцоог нэмэгдүүлэх санал гаргасан байна.
Р.Оюундэлгэр “Шүүхийн тогтолцоо дахь хууч хамаарал буюу шүүхийн нутаг дэвсгэрийн зарчмын хэв маяг, түүнийг халж үндсэн хуулийн үзэл баритлалд нийцүүлэх нь” илтгэлдээ "монгол улсын үндсэн хуулийн 48 дугаар зүйлийн 1 дэх хэсэгт заасан шүүхийн үндсэн тогтолцоо нь засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн зохион байгуулалтыг харгалзсан шинжтэй байдаг өөрөөр хэлбэл засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн анхны нэгж болох сум, дүүрэгт сум эсхүл сум дундын, дүүргийн шүүх харин аймаг, нийслэлд аймаг, нийслэлийн давж заалдах шатны шүүх байх мэтээр бичигдсэн. Ийнхүү шүүхийн нутаг дэвсгэрийн зарчмыг засаг захиргаа нутаг дэвсгэрийн нэгжид нийцүүлэн байгуулдаг жишиг нь социалист, пост социалист дэглэмтэй улсуудад нийтлэг байдаг ба шаталсан шүүхийн зарчмыг бүдгэрүүлсэн зохицуулалт юм. Харин олон улсын зарчим болоод ардчилсан улс орнуудад шүүхийн үндсэн тогтолцоог иргэний шүүхэд давж заалдах эрхийг хангах, шаталсан системээр шүүхийн алдааг залруулах зорилгоор тэрхүү ялгамжийг тодруулан, шатлал бүрийн бүрэн эрхийг зааглаж анхан, давах, хяналтын шатны шүүх гэж шүүхийн тогтолцоог бүрдүүлдэг байна. Харин шүүхийн зохион байгуулалтын эрх зүйн үндсийг тогтоох, шүүх байгуулах бүрэн эрхийг Монгол Улсын Их Хуралд Үндсэн хуулиар 27 олгосон билээ. Гэтэл 2019 оны Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр шүүхийг тойргийн зарчмаар бүсчлэн байгуулах хэм хэмжээг Үндсэн хуулийн 48 дугаар зүйлийн 1 дэх хэсгийн шүүхийн үндсэн тогтолцоонд оруулан хуульчилснаараа шүүхийн үндсэн тогтолцоог нутаг дэвсгэрийн зарчмаас салгаж, тусад нь гаргаж чадсангүй. Иймээс цаашид нэгдүгээрт, шүүхийн үндсэн тогтолцоог шүүхийн нутаг дэвсгэрийн зарчмаас салгаж, шүүхийн үндсэн тогтолцоог анхан, давах, хяналтын шатлалаар хуульчлах, шүүхийн шаталсан тогтолцооны дотоод эрх мэдэл хуваарилалтыг нарийвчлан зааглах. Хоёрдугаарт, шүүн таслах, хууль тайлбарлах бүрэн эрх бүхий хяналтын шатны шүүхийн захиргааны удирдлагын босоо тогтолцоог хэрэгжүүлдэг чиг үүргийг хязгаарлах шаардлагатай байна" гэжээ.
Гурав. Төрийн эрх мэдэл хоорондын хяналт-тэнцлийг хангах нь
Э.Сундуй “Засгийн газар байгууллахад эрх мэдлийн хуваарилалт, хяналт, тэнцэл үйлчилж байгаа эсэхэд хийсэн шинжилгээ” илтгэлдээ "2019 онд үндсэн хуульд оруулсан нэмэлт, өөрчлөлтөөр засгийн байгуулах харилцаанд УИХ, Ерөнхийлөгч ихээхэн оролцоотой байсныг хязгаарлан УИХ-ын олонх, Ерөнхий сайдад эрх мэдлийг олгосон буюу засгийн газрын бие даасан байдлыг хангах алхмууд хийжээ. Хэдий тийм боловч Засгийн газар байгуулах асуудал УИХ болон түүний олонхийг бүрдүүлж буй нам, эвслээс шууд хамааралтай байна. Засгийн газрыг байгуулах тухай Үндсэн хуулийн 39 дүгээр зүйл нь дээрх нэмэлт өөрчлөлтөөр өөрчлөн найруулсан хэсэг юм. Мөн дээрх зүйлийн 4-н заалт агуулгаасаа хамаарч Үндсэн хуулийн Ерөнхийлөгч болон УИХ-ын тухай бусад заалтуудтай уялдаатай байгааг дурдах нь зөв юм. Энэхүү аргачлал нь Үндсэн хуульд УИХ, Засгийн газар, Шүүхийг тус тусын бие даасан эрх мэдэл гэдгийг баталгаажуулсан ач холбогдолтой. Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр Засгийн газрын гишүүдийг Ерөнхий сайд томилохоор болсон нь засгийн газрын бие даасан байдлын томоохон нөхцөл хангагдсаныг илэрхийлж байна. Мөн нийгэмд давхар дээл хэмээн яригддаг УИХ-ын гишүүн Засгийн газрын гишүүний ажлыг хавсран гүйцэтгэхэд үүсдэг улс төрийн үр дагаварууд буурах сайн талтай болжээ. Гэхдээ Ерөнхийлөгч, УИХ-д танилцуулах үйл явцыг нарийвчлан засгийн газрын бие даасан байдлыг хангах зарчимд нийцүүлэх нь зөв юм" гэжээ.
- Л.Энхтайван “Гүйцэтгэх эрх мэдэл ба шүүх эрх мэдлийн хяналт, тэнцвэрийн зарим асуудалд (захиргааны байгууллагын сонгох боломжийн хүрээнд)” илтгэлдээ "хууль тогтоогч төрийн зохицуулалт шаардсан амьдралын бүхий л нөхцөлийг урьдчилж харж чадахгүй тул захиргааны байгууллагад зохицуулалт хийх орон зай үлдээж тухайн тохиолдолд нь тохирсон шийдвэр гаргах боломжийг олгодог. Уг орон зай нь захиргааны байгууллагын үйл ажиллагаа явуулах орон зай бөгөөд шүүхийн зүгээс хяналт хэрэгжүүлэхдээ тодорхой хязгаарлалтыг баримтлах шаардлагыг хуулиар тавьсан байна.
Гэтэл шүүхийн зүгээс уг хязгаарлалтыг давж захиргааны байгууллагын сонгох боломжид халдсан шийдвэр гаргаж буй нь эрх мэдэл хуваарилалтын хувьд шүүх эрх мэдэл давуу байдалтай байна. Иймд тэдгээрийн тэнцвэрийг хангахын тулд шүүгчийн мэргэжлийн хариуцлагыг дээшлүүлэх нь чухал. Энэ асуудлаар Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн дагуу шүүх эрх мэдлийн салбарт зарчмын шинжтэй томоохон шинэтгэл хийгдэж байна. Үүний хүрээнд Засгийн газраас өргөн барьсан Шүүхийн тухай хуулийн төсөлд шүүгчийн мэргэжлийн хариуцлагын талаар Үндсэн хуульд үл нийцэх зохицуулалтууд орсон гэж дүгнэх үндэстэй. Иймд шүүхийн тухай хуулийн төсөлд буй шүүгчийн мэргэжлийн хариуцлагын талаарх зохицуулалтууд нь зарим талаар манай улсад өмнө тогтсон муу жишгийг давтсан байх тул тэдгээрээс зайлсхийж Төслийн 52 дугаар зүйлд тусгасан шүүгчид хориглох зүйлд тусгах, уг зөрчлийг хянах (үнэлэх) нарийвчилсан журам буюу процедурыг бий болгох нь зүйтэй." гэжээ.
- Б.Мягмарсүрэн “Монгол Улсын Үндсэн хууль дахь Ерөнхий сайдад итгэл хүлээлгэх зохицуулалт ба хууль тогтоох байгууллагын оролцоог хязгаарлах механизмын зарим асуудал” илтгэлдээ Засгийн газар парламентын итгэлийг хүлээсэн байх парламентын ардчилсан улсуудын Үндсэн хуулийн зарчмаас үүдэлтэй Ерөнхий сайдад итгэл хүлээлгэх асуудлыг онолын хүрээнд судалж бусад улсуудын жишиг зохицуулалтуудыг тодорхойлж Монгол Улсын Үндсэн хууль, Засгийн газрын тухай хууль, Монгол Улсын Их Хурлын чуулганы хуралдааны дэгийн тухай хуулийн холбогдох заалтуудад дүн шинжилгээ хийжээ. Мөн "Гүйцэтгэх эрх мэдлийн тогтвортой байдлыг хангах, бусад эрх мэдлийн хөндлөнгийн оролцооноос хамааралгүй ажиллах бололцоог бүрдүүлэхийн тулд тус хуулиудад хэд хэдэн нэмэлт, өөрчлөлт орсон. Гэвч бусад улс оронд олон жил туршигдсан, жишиг болсон механизмуудаас бараг тусгагдаагүй байгааг судалгааны ажлын хэсэг тус бүрд дүгнэсэн болно. Хэдийгээр 2019 оны Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн явцад Засгийн газрыг бүрдүүлж, сайд нарыг томилох, чөлөөлөх, огцруулахад Улсын Их Хуралд өргөн эрх мэдэл олгосон нь Засгийн газрын танхимаар ажиллах зарчмыг алдагдуулжээ гэж дүгнэсэн бөгөөд үүнийг өөрчлөхийг зорьсон боловч Засгийн газрыг огцруулахад УИХ-д олгогдсон өргөн эрх мэдлийг дээр дурдсан хязгаарлалтын механизмуудын хүрээнд хангалттай хэмжээнд хумих боломжгүй юм. Уг дүгнэлтэд үндэслэн 1/ Монгол Улсын Их Хурлын чуулганы хуралдааны дэгийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын 100 дугаар зүйлийн 100.1 дэх хэсгийн “7 хоногийн дараа хэлэлцэж эхлэн 10 хоногийн дотор шийдвэрлэнэ” гэснийг Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 44 дүгээр зүйлийн 44.1 дэх хэсгийн “гурав хоногийн дараа хэлэлцэж эхлэн арав хоногийн дотор Улсын Их Хурлын нийт гишүүний олонхын саналаар шийдвэрлэнэ” гэсэнд нийцүүлэн өөрчлөх. 2/ УИХ-аас Засгийн газрыг огцруулах тухай санал гаргаснаас хойш тодорхой хугацааны турш ахин ийм санал гаргах боломжийг хязгаарласан Польш Улсын зохицуулалттай төстэй зохицуулалтыг салбар хуулиудад тусгах. 3/ Цаашид конструктив механизм болон Ерөнхий сайдыг огцруулах саналын дийлэнх олонхын журам зэрэг илүү үр нөлөөтэй механизмуудыг ашиглах шаардлагатай гэсэн санал дэвшүүлжээ.
- Б.Улсболд “Монгол Улсын Үндсэн хууль дахь намын дотоод ардчиллын зохицуулалттай холбогдох эрх зүйн шинэтгэл: харьцуулсан судалгаа” илтгэлдээ "Бүх түвшний сонгуульд намаас нэр дэвшигчийг тодруулах нь намын дотоод ардчиллын чухал аспект юм. Гэвч намууд сонгуульд нэр дэвшигчдийг тодруулахдаа дотоод ардчиллын зарчмыг хангалттай баримталж чадахгүй байгаа буюу намын элит гишүүдээс бүрдсэн удирдлагын нөлөө маш их байна. Үүний шалтгаан нь намын дүрэм болон бусад зохицуулалтуудад ардчиллын элемент дутагдаж байгаа буюу намын анхан шатны байгууллагууд ба нийт гишүүдийн оролцоог хангасан зохицуулалтууд хязгаарлагдмал, тэдгээрийн хэрэгжилтийг хянах субъект байхгүй байгаагаас үүдэлтэй. Иймд намын дотоод ардчиллыг хангуулах хуулийн шаардлагуудыг зохистой хэмжээнд тавьж өгөх нь эрх зүйн шинэтгэлд нэн чухал юм.
Монгол Улсын онцлог шинжүүдийг харгалзан үзсэний үндсэн дээр сонгуульд нэр дэвшүүлэгч субъектэд зардал, цаг хугацааг хэт их нэмэгдүүлэхгүйгээр дотоод ардчиллыг хэрэгжүүлэх боломж бүхий каукус буюу төлөөлөгчдийн хурлыг санал болгож байгаа билээ. Ингэхдээ нэр дэвшүүлэх үйл ажиллагаанд оролцох намын гишүүд төлөөлөгчдийг эсвэл нэр дэвшигчдийг сонгоход бүх талаар тэгш эрхтэй байх ба саналын жин адил байхаар зохицуулах нь ардчилсан зарчимд нийцэх юм. Түүнчлэн сонгуульд нэр дэвшигчийг тодруулахдаа саналыг нууцаар хураах, нэр дэвшигчийн талаар мэдээллийн ил тод байдал, нам дотооддоо олон ургалч үзлийг хамгаалах зэрэг процессын зохицуулалт оруулж өгөх нь ардчилсан зарчмыг бэхжүүлж нэр дэвшигч хараат бус, шударгаар сонгогдох боломжийг бүрдүүлэх юм. Харин бусад зохицуулалтуудын тухайд нам доторх сонгуулийг төрөөс санхүүжүүлэн зохион байгуулахааргүй л бол АНУ-ын мужууд шиг хэтэрхий нарийвчлан зохицуулах нь эвлэлдэн нэгдэх эрхийг үндэслэлгүйгээр хязгаарласан явдал болно.
Нэр дэвшигч тодруулах үйл ажиллагаанд дотоод ардчиллыг хянах байгууллагын хувьд холбогдох захиргааны байгууллагыг буюу Сонгуулийн Ерөнхий Хороог сонгож, түүний эрх, үүргийг тодорхой зааж өгөх нь манайд тохиромжтой. Энэ талаар зохицуулалт хийхдээ зохицуулагдаж буй зүйлийн онцлогийг харгалзан үзэж хурдацтай, хараат бус шийдвэр гаргадаг байдалд онцгой ач холбогдол өгөх хэрэгтэй. Түүнчлэн намууд зайлшгүй дотоод сонгууль хийхээр хуульчилж өгвөл сонгуулийн кампанит ажлын нийт хугацааг (бүртгүүлэлт, сурталчилгаа, мэтгэлцээнээс эхлүүлээд сонгогдох хүртэл) хэт уртасгахгүй байх нь зүйтэй. Эдгээр саналууд нь сонгуулийн тогтолцооноос үл хамааран манай нөхцөлд зохицох ба сонгуулийн тогтолцоотой уялдуулан илүү нарийвчилсан зохицуулалтуудыг хийж болохыг ХБНГУ-ын жишээнээс харж болно" гэжээ.
- Д.Дэмидханд “Төрийн өмчийн эрх зүйн зохицуулалт, тулгамдсан асуудал ба үүнийг Монгол Улсын Үндсэн хуульд оруулсан нэмэлт өөрчлөлт, нийгмийн хэрэгцээ шаардлагад нийцүүлэх нь” илтгэлдээ "Монгол Улсад үйлчилж байгаа төрийн өмчийн тухай зохицуулалт нь хуучирсан бөгөөд өнөөдөр хүчин төгөлдөр үйлчилж байгаа Төрийн болон орон нутгийн өмчийн тухай хууль нь тухайн цаг үеийн нийгмийн харилцааг зохицуулах үүргээ зохих хэмжээгээр гүйцэтгэсэн боловч нийгэм, эдийн засгийн хурдацтай хөгжил, өмчийн эрх зүйн онолын дэвшилтэт ойлголт, нийтийн эд юмсын эрх зүйн харилцааг судлах хууль зүйн салбарын хөгжлөөс хоцорч, эрх зүйн зохицуулалтын үндсэн үүргээ хангалттай биелүүлж чадахгүй болжээ. Ингэснээр хувийн өмч нийтийн өмчийн харилцан зүй зохист байдал алдагдаж байна. Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 2019 оны нэмэлт өөрчлөлтийн үзэл баримтлал, утга санааг ягштал, нэг мөр хэрэгжүүлэх асуудал Монголын нийгмийн хойшлуулшгүй бөгөөд нэн тулгамдсан зорилт болон тавигдаж байна. Энэ нь нэмэлт өөрчлөлтийн төслийг боловсруулж, хэлэлцэж батлахаас бүр ч илүү нарийн чимхлүүр, хариуцлагатай, нөр хичээнгүй ажил үйлсийг шаардаж байгаа тул УИХ-аас баталсан хуваарийн дагуу нэн даруй уг хуульд өөрчлөлт оруулах шаардлагатай байна. Тэрээр илтгэлдээ дараах саналыг дэвшүүлжээ. Үүнд: - Төрийн өмчийн ангиллыг нь зориулалтаар нь шинэчлэн ангилах, үүний үндсэн дээр тухайн онцлогт нь тохирсон бие даасан зохицуулалтуудтай болгох; - Төрийн нийтийн өмчийг удирдах, захиран зарцуулах субьектын эрх хэмжээ, харилцааг тодорхойлох; - Үндсэн хуулийн 6.2 дахь нэмэлт, өөрчлөлттэй холбогдуулан нийтийн болон хувийн өмчийн зааг ялгааг тодруулан төрийн нийтийн болон нийтийн өмчийн хоорондын ойлгомжгүй, тодорхойгүй байдлыг арилгах; - Төрийн нийтийн өмчийн удирдлагыг үр ашигтай хэрэгжүүлэхийн тулд бодлогын судалгаа явуулж хяналт тавьдаг байгууллагуудыг бий болгох эсхүл төстэй үүрэгтэй байгууллагуудад дээрх үүргийг нэмж хуваарилж өгөх.
