ÌÓÈÑ-èéí Õóóëü ç¿éí ñóðãóóëèéí
Îëîí óëñûí ýðõ ç¿éí òýíõìèéí
àõëàõ áàãø Â.Îþóìàà
Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã:
Êîíöåññûã ãýðýý,
Êîíöåññèéí òóõàé õóóëü
Òîâ÷ óòãà: Монгол улсад концессын харилцааã зохих ёсны эрх зүйн зохицуулалтаар хангаж чадаагүй байíà. Ãàäààä äîòîîäûí õºðºí㺠îðóóëàëòûã òàòàõ, òýäíèéã õºðºí㺠îðóóëàõ áîëîìæèéã äýìæèõ, ýäèéí çàñãèéí õºãæèëä çîõèõ õóâü íýìýð îðóóëàõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëýõ, èíãýñíýýð òºðèéí áîëîí îðîí íóòãèéí òºñâèéí à÷ààëëûã áóóðóóëàõàä êîíöåññèéí òóõàé õóóëü áàòëàí ãàðãàõ õóóëü ç¿éí òºäèéã¿é ýäèéí çàñãèéí à÷ õîëáîãäîëòîé áîëîõûã ìàíàé óëñûí õóâüä øèíý ãýãäýæ áóé êîíöåññ ãýðýý áîëîí ò¿¿íèé àãóóëãà, îíöëîãèéã äîòîîäûí áîëîí ãàäààäûí ýðäýìòýä õýðõýí òîäîðõîéëæ èðñýí áîëîí ãàäààäûí îðíóóäûí çàðèì íýã ïðàêòèê æèøýýíä òóëãóóðëàí òîäîðõîéëîâ.
Концессын гэрээ, концесс[2] нь эх газрын бүл бүхий эрх зүйн тогтолцоонд түгээмэл дэлгэрсэн төр ба хувь этгээдийн хооронд байгуулсан байгалийн баялаг ашиглах гэрээний нэр áºãººä Монголын эрх зүй дэх шинэ төрлийн гэрээ юм. Àëèâàà óëñ ººðèéí óëñûí íèéòëýã ýðõ àøèãòàé ñàëøã¿é õîëáîîòîé ýð÷èì õ¿÷, çàì òýýâýð, óñàí õàíãàìæ, õîëáîî, áàéãàëèéí áàÿëàãèéã àøèãëàõ àñóóäëûã òºðèéí ìýäýëäýý áàéëãàäàã ÷ ýíýõ¿¿ ñàëáàðóóäûã ¿ð àøèãòàé àæèëëóóëàõàä õºðºí㺠îðóóëàëò èõýýõýí øààðäàãääàã. Èõýíõ îðîíä äýýðõ ñàëáàðóóäàä õóâèéí õºðºí㺠îðóóëàëòûã ýõ ¿¿ñâýðýý áîëãîí àøèãëàõ, óëìààð äýä á¿òöèéí ñàëáàðò ºðñºë人íèéã áèé áîëãîõ, òåõíîëîãèéí äýâøèëòýò îëîëòûã óã ñàëáàð íýâòð¿¿ëýõ, íèéòýä ¿ç¿¿ëýõ ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ íºõöºë áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëýõ çîðèëãîîð òºðèéí áîëîí îðîí íóòãèéí ºì÷èä áàéãàà õºðºíãèéã êîíöåññîîð ýçýìø¿¿ëæ àøèãëóóëàõ áîëñîí áàéíà.[3] Концессын гэрээ гэж аж ахуйн үйл ажиллагаа эрхлэх онцгой эрхийг гадаадын буюу үндэсний хөрөнгө оруулагчид төрөөс төлбөртэй болон хугацаатайгаар олгож, энэ үйл ажиллагааны үр дүнд олсон бүтээгдэхүүн буюу орлогыг хөрөнгө оруулагчид шилжүүлэх гэрээг ойлгож иржээ. Манай улсын эрх зүйн ном зохиолд анх удаа концессын гэрээний тодорхойлолтыг академич С.Нарангэрэл өгсөн байна: Тэрээр “Төрөөс гадаадын буюу өөрийн орны аж ахуйн нэгжид тодорхой нөхцөлтэйгээр байгалийн баялаг, үйлдвэр ба бусад объектыг ашиглуулахаар шилжүүлэн өгөх гэрээ. Төр хариу төлбөртэй, урт удаан хугацааны үндсэн дээр гадаадын хөрөнгө оруулагчид сэргээгдэх ба үл сэргээгдэх байгалийн баялагийг хайх, олборлох, эсхүл төрийн өмчийг урт хугацаагаар түрээслэх зэрэг онцгой эрхийг олгож, ийм үйл ажиллагааны үр дүнд бий болсон орлого буюу бүтээгдэхүүнийг өмчлөх эрхийг хөрөнгө оруулагчид олгоно.”[4] хэмээн тодорхойлжээ. Äîêòîð Ò.Ìýíäñàéõàí “Òºðººñ õóâèéí õýâøëèéí áàéãóóëëàãàòàé õàðèëöàí òîõèðîëöîæ, òîäîðõîé òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëýõäýý, òîäîðõîé òºñëèéã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ, áàðüæ áàéãóóëàõ, öààøèä ¿éë àæèëëàãààã õàðèóöàæ ýðõýëñíèé ¿ð ä¿íä ººðèéí ãàðãàñàí ñàíõ¿¿æèëò, ºðòºã çàðäëàà íºõºõ, òºñëèéí ýöñèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã áîðëóóëñàí îðëîãîîñ àøèã îëîõ çîðèëãîîð áàéãóóëñàí òºð, õóâèéí õýâøëèéí íºõºðëºëèéí ãýðýýã èõýíõäýý êîíöåññèéí ãýðýý ãýæ íýðëýäýã.”[5] ãýæýý. Олон улсын хувийн эрх зүйн нэрò эрдэмтэн М.М. Богуславский концессын гэрээг “төр нөхөн төлбөр болон тодорхой хугацааны үндсэн дээр гадаадын хөрөнгө оруулагчид ийм үйл ажиллагаа явуулах онцгой эрхийг олгох бөгөөд эсхүл тухайн үйл ажиллагааны үр дүнд буй болох бүтээгдэхүүн, орлогыг өмчлөх эрхийг гадаадын хөрөнгө оруулагчид олгож буй гэрээ”[6] хэмээн тодорхойлжээ. Зах зээлийн эдийн засаг хөгжсөн, байгалийн баялагийн нөөц ихтэй улсад концессын гэрээ байгуулах явдал ердийн үзэгдэл болсон бөгөөд харин манай улсын хувьд концессын харилцаа хөгжөөгүй юм. Манай зарим зохиогчид концессыг “төр ба хувийн хөрөнгө оруулагч нарын хоорондын харилцан ашигтай ажиллагааны хэлбэр”[7] хэмээн бичсэн байна.
Концессын гэрээ нь òºðèéí өмч болох байгалийн баялагийг хувийн журмаар ашиглах нэлээд уламжлалт ба тархмал гэрээний хэлбэр мөн. Концесс болон түүнтэй ойролцоо гэрээний хэлбэрийг уул уурхай ба нефтийн хууль тогтоомж бүхий дэлхийн 120 гаруй улсад ашиглаж байгаа болно.[8] Òóõàéëáàë, Кувейт, Судан, Ангол, Эквадор гэх мэт улс үндэстэнд ºðãºí хэрэглэгддэг.[9]
Өнөө үед Монгол улсад концессын харилцааã зохих ёсны эрх зүйн зохицуулалтаар хангаж чадаагүй байна. Концессын гэрээгээр төрөөс хөрөнгө оруулагчтай харилцах хувийн эрх зүйн болон нийтийн эрх зүйн харилцааг зохицуулна. Концессын гэрээний талуудын эрх ба үүрэг ердийн солилцох иргэний эрх зүйн жирийн гэрээнээс ялгагдах уг чанар нь концессын хэлэлцээрээр эхлээд иргэний эргэлтэд гаргахгүй буюу хязгаарлалттайгаар төрийн зүгээс эрх олгох үйлдэл хийнэ. Үүнээс гадна концессын эрх зүйн харилцаа үүсэх үндэслэл нь иргэний эрх зүйн хэлцэл болохгүй бөгөөд төрийн эрх мэдлийн нэг талын үйлдэл болдог. Концессын гэрээний нийтийн эрх зүйн гэрээнээс ялгагдах онцлог нь концесс олгогчоос концесс авагчид олгосон эрх нь онцгой шинжтэй байх бөгөөд концесс авагч нь онцгой эрхийг нутаг дэвсгэр буюу үйл ажиллагааны хүрээнд адил òºñººòýé үйл ажиллагааг гуравдагч этгээд түүнчлэн ººð концесс авагчид зөвшөөрөхгүй áàéõ ÿâäàë þì.
Байгалийн баялагийг ашиглах хүрээн дэх концессын харилцааг байгалийн нөөцийг (ашигт малтмал, ой, ус, газар болон бусад) удаан хугацаагаар түрээслэх харилцаатай эрх зүйн уг чанарын хувьд судлаачид харьцуулахдаа концесс нь түрээсээс жишээлбэл, концесс авагчид эд хөрөнгө бус харин ашиглах эрх буюу эд хөрөнгө ашиглах онцгой эрхийг олгох бөгөөд гэрээний үйлчлэх хугацаа дуусахаар, концессын зорилгоор олж авсан буюу буй болгосон эд хөрөнгийг концесс авагч нь эд хөрөнгө өмчлөх эрхийг концесс өгөгчид[10] (төрд) үнэ төлбөргүй шилжүүлэх үүрэг, түүнчлэн эд хөрөнгийг ашиглах эрхийг концесс авагчид[11] олгох үүрэг иж бүрдлээрээ “синтетик” эд юмсын эрхийг бүрдүүлдгээрээ ялгагдана хэмээн үздэг. Үүнээс гадна хөрөнгө оруулагч нь концессын гэрээний зүйлийг бүрдүүлсэн үйл ажиллагааг хэрэгжүүлэхгүй байхыг аливаа гуравдагч этгээд түүнчлэн төрөөс өөрөөс нь шаардах эрхтэй. Эдийн засгийн үүднээс түрээс нь хөрөнгө оруулалтын төслийн шаардлагад нийцдэггүй. Уламжлал ёсоор түрээс нь эд хөрөнгө хөлслөх ãýðýýíèé àäèë áóñäûí ýçýìøèë àøèãëàëòàíä õºðºí㺠øèëæ¿¿ëýõòýé õîëáîãäñîí ãýðýýíèé ¿¿ðýãò õàìààðàõ èðãýíèé ýðõ ç¿éí ãýðýý þì. Ýíý íü Монгол улсын эдийн засгийн гарц биш бөгөөд нэн шаардлагатай байгаа хөрөнгө оруулалтыг удаашруулна. Хэдийгээр түрээсийн гэрээгээр түрээслэсэн эд хөрөнгийг арвижуулах болон шинэчлэх түрээслэгчийн үүргийг зааж болох ÷ жинхэнэ ёсны хөрөнгө оруулалтын төсөл зөвхөн хувийн рент, татвар, валютын дэглэмийг концесс авагчид олгосон концессын хэлбэрээр ë хэрэгжих бололцоотой юм.
Концессын ãýðýýíèé гол онцлог нь гэрээний харилцааны объектыг ãýðýýíèé зөвхөн нэг тал болох төр хуваашгүйгээр, дангаараа ноёрхож эзэмших ба ãýðýýíèé нөгөө тал нь түүнд олгосон эрхийн талаар тодорхой үүрэгчлэл өөртөө хүлээсэн ямагт хувь этгээд байдаг.[12] Концессын гэрээ нь иргэний эрх зүйн болон захиргааны эрх зүйн харилцааг зохицуулдаг нарийн төвөгтэй гэрээ бөгөөд концессын гэрээний захиргааны эрх зүйн үндсийн утга санаа нь чухамхүү төр нэг талын журмаар гэрээний нөхцлийг өөрчлөхөд оршино[13]. Концессын гэрээний үйлчлэх хугацаа нь концессын нөхцөл болон шинж чанараас хамааран тодорхойëогдоно. Гэрээнд өөрөөр тохиролцоогүй бол гол төлөв концессын гэрээний нөхцөлийг нэг талын санаачилгаар өөрчилж болдоггүй онцлогтой. Энэ талаар “Техако газрын тос, Калифорн Азиатик газрын тос компани ба Ливи улсын хооронд үүссэн хэрэг (1975 он)”-èéã æèøýý áîëãîí àâ÷ ¿çüå. Ливи улс газрын тосны арвин баялаг нөөцтэй улсын нэг. Ливи улс эдийн засгийн хөгжил буурай байсан учраас гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татах бодлого баримталжээ. Газрын тос олборлох ба бүтээгдэхүүн хуваах гэрээг Ливи улс ба Техако газрын тос, Калифорн Азиатик газрын тос компанитай байгуулжээ. Гэтэл Ливи улс уг гэрээнээс ихээхэн ашиг олж байсан 1973, 1974 онуудад тус улсын ерөнхийлөгч Каддафийн шийдвэрээр газрын тос нь Ливийн ард түмний баялаг, дахин сэргээгдэхгүй эх сурвалж гэсэн үндэслэлээр Техако газрын тос, Калифорн Азиатик газрын тос компанийн Ливи улсад байгаа бүхий л эрх, эд хөрөнгө, өмчийг нийгэмчилж, ямар нэгэн нөхөн олговор олгохоос татгалзжээ.
Концессийн гэрээний 28 дугаар зүйлд “Энэхүү концессын гэрээ нь Ливи улсын хууль тогтоомж болон холбогдох олон улсын эрх зүйн хэм хэмжээгээр зохицуулагдах бөгөөд энэхүү гэрээнд заасан хугацаа дуустал Ливи улсын хууль тогтоомжид захирагдаж, түүнийг зөрчихгүй байсан тохиолдолд энэ гэрээг цуцлахгүй” гэж заасан байжээ. Концессын гэрээний энэ заалтын дагуу Техако газрын тос, Калифорн Азиатик газрын тос компани олон улсын шүүхэд хандаж, Ливи улсаас бүрэн, хүрэлцээтэй, саадгүй нөхөн төлбөрийг гаргуулахаар нэхэмжилжээ. Шүүх тус компанийн нэхэмжлэлийг хангасан байна.
Монголын эдийн засагт өнөөдөр концесс[14] нэн чухлаар шаардагдаж байгаа бөгөөд сүүлийн жилүүдэд үйлчилсэн байгалийн баялагийг ашиглах захиргааны зөвшөөрлийн, лицензийн журам үр нөлөө муутай болохоо нэгэнт харуулж, ашигт малтмалын нөөцийг ашиглах салбарт хувийн хөрөнгө оруулалтыг даацтай болгох зохион байгуулалт-эрх зүйн урьдчилсан нөхцлийг буй болгож чадсангүй. Дэлхийн нэлээд хэд хэдэн улс концессын гэрээний тухай тусгайлсан хууль батлан дагаж мөрдөж байна. Жишээлбэл, ОХУ, Их Британи, Норвеги, Унгар, Казахстан, Киргиз, Узбекстан зэрэг бусад улсад концессын гэрээ байгуулах журам ба нөхцлийг хууль тогтоомжоор зохицуулсан байна. 1992 онд Киргизэд концессийн болон гадаадын концессын байгууллагын тухай, 1995 онд Узбекстанд концессын тухай хууль батлагджээ. Монгол улсад концессын хууль тогтоомж байхгүй учраас холбогдох концессыг буй болгож чадаагүй өдий хүрсэн байна. Концессын хуулийг боловсруулж батлаагүй байхад Оюу толгой[15] Таван толгой зэрэг ашигт малтмалын томоохон ордыг гадаадын хөрөнгө оруулагчдад ашиглуулах тухай гэрээ байгуулах гэж Улсын Их Хурал болон Засгийн газар, эрх баригч улс төрийн намуудаас ихээхэн хүчин чармайлт гаргаж байгаа нь таагүй үр дагаварт хүргэж болзошгүй юм.
Байгалийн баялагийг ашиглахтай холбоотой асуудал дээр хүлýэн авч байгаа улс болон хөрөнгө оруулагчдын хооронд гэрээ байгуулж хөрөнгө оруулалтыг хамгаалах, хүлээн авах асуудлыг зохицуулдаг.[16] Òóõàéëáàë, óул уурхайн àøèãò ìàëòìàëûí концессийн гэрээний гол шинж чанарууд нь[17]
Êîíöåññèéí гэрээнд хýд хэдэн анхаарах зүйлсүүд байдаг.
Энэ гэрээний орчин үеийн хэлбэрүүд нь тодорхой орд газраас олборлох газрын тос буюу ашигт малтмалын нөөцөд ямар нэг тогтсон хугацаагаар хайгуул, олборлолт, боловсруулалт, борлуулалт хийх онцгой эрхийг аль нэг газрын тосны компанид олгох байдлаар илэрдэг ийм эрхийн лизенгийн авахын тулд компаниуд уралдаант шалгаруулалтад үнэ хаялцан өрсөлдөхийн çэрэгцээ гэрээний урамшууллууд нэмж санал болгох нь олонтаа.
Концессийн гэрээнд тооцоо хийх аргачлалыг нарийн заасан байх хэрэгтэй. Хэрэв ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөрийг тогтоохдоо нийт орлогоос гарсан зардлыг хасаж тооцож гэрээнд заасан бол чухам ямар зардлыг хасах (төсөл хэрэгжүүлэгчид ямар нэг хязгаарлалт тавих эсэх) ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөрийг тодорхойлоход төсөл хэрэгжүүлэгчийн эрх үүрэг зэргийг зааж өгсөн байвал зохино.[18] Мөн дээр нь гэрээнд хэрэглэгддэг нэр томьёоны асуудлыг тодорхой зааж өгөх хэрэгтэй. Уул уурхайн концессийн гэрээний төсөл хэрэгжүүлэгчид аль болох их ашиг олохыг зорьдог бол төр байгалийн баялагаа нийт улс орныхоо ашиг тусын тулд ашиглахыг эрмэлздэг. Үүнийг дагаад бас тодорхой эрсдлүүд мэдээж үүсдэг.
Төсөл хэрэгжүүлэгч тал төрөөс ниéгэмчлэх эрсдэл бий эсэх, барилга барих, байгаль орчинтой холбоотой, түүнчлэн экспорт, импорт, виз зэрэг зайлшгүй шаардлагатай зөвшөөрлийг авч чадах эсэх, гадаад валютын зохицуулалтын журам, гадаад валютын олдоц, ханш, тусгай зөвшөөрөл шаарддаг үйл ажиллагаанд сунгах магадлал, татварын орчин өөрчлөгдөх, татвар ялгамжтай тогтоогддог эсэх, улс төрийн үймээн нэмэгдэх, тухайн орны ашигт малтмалын нөөц бодиттой эсэх, ашигт малтмалын бүтээгдэхүүний зах зээлийн үнэ буурах, байгаль орчныг хамгаалахтай холбоотой зардал өсөх, байгаль орчны хамгаалàëтын хариуцлага зэргийã заавал тооцох хэрэгтэй.[19]
Харин засгийн газрын хувьд тухайн төслийг хэрýгжүүлэгч төслийг цаг хугацаанд нь хэрэгжүүлж чадах эсэх, цаашид үйл ажиллагааг нь хариуцан ажиллуулах чадвартай эсэх, ашигт малтмалын олборлолтыг зохих хэмжээнд явуулж чадах эсэх, олборлосон ашигт малтмалыг бодит үнэлгээгээр борлуулж, өөрийн өртөг зардлаа нөхөж чадах эсэх, байгаль орчныг бохирдуулах, сүйтгэх эсэх, орон нутгийн иргэдийн эсэргүүцэл зэргийг заавал тооцож үçэх хэрэггтэй.
ªíººãèéí íºõöºëä ìàíàé óëñûí ýðõ ç¿éí îð÷èí òîäîðõîé áóñ áàéãàà òóë êîíöåññèéí ãýðýýíèé ¿íäñýí äýýð ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëò õèéõ ñîíèðõëûã òºäèéëºí òàòàõã¿é áàéíà. Èéìýýñ õîëáîãäîõ õàðèëöààã õóóëü÷ëàí çîõèöóóëàõ çàìààð êîíöåññèéí ãýðýýíèé ¿íäñýí äýýð òºðèéí áîëîí îðîí íóòãèéí ºì÷èéí ýä õºðºíãèéã ýçýìø¿¿ëýõ, àøèãëóóëàõ ýðõ ç¿éí îð÷íûã á¿ðä¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áàéíà.
Ìàíàé óëñûí õóâüä õóóëü ç¿éí[20] áîëîí ïðàêòèê[21] øààðäëàãûí óëìààñ òºðèéí áîëîí îðîí íóòãèéí ºì÷èéí ýä õºðºíãèéã õóâèéí õýâøëèéí áàéãóóëëàãàä ýçýìø¿¿ëæ, àøèãëóóëàõ çîðèëãîîð 32 ç¿éë á¿õèé Êîíöåññèéí õóóëèéí òºñëèéã áîëîâñðóóëñàí áàéíà. Ýíýõ¿¿ õóóëèéí òºñºëä çàðèì íýã ç¿éëèéã çààâàë òóñãàõ øààðäëàãàòàé íü õàðàãäàæ áàéíà. Òóõàéëáàë, êîíöåññèéí ãýðýýã òîäîðõîéëîõ, êîíöåññèéí ýðõ îëãîõ óðàëäààíò øàëãàðóóëàëòûã íýýëòòýé áóþó õÿçãààðëàãäìàë õ¿ðýýíä çîõèîí áàéãóóëàõ õýëáýðèéã ñîíãîõ áîëîìæèéã òîäîðõîéëæ ºãâºë äîòîîäûí õºðºí㺠îðóóëàã÷äûí áîëîìæèéã ºðãºæ¿¿ëýõ ýåðýã òàë ÷ ãàð÷ áîëîõ þì. ̺í ìàðãààí øèéäâýðëýõýä ø¿¿õèéã ñîíãîõîä õýðýâ òàëóóä ãóðàâäàã÷ óëñûí àðáèòðûã ñîíãîñîí òîõèîëäîëä ìàíàé óëñààñ ãàð÷ áîëîõ ýðñäýë, çàðäàë çýðãèéã íàðèéí òîîöîîëîõ øààðäëàãàòàé òºäèéã¿é Ìîíãîë óëñûí íóòàã äýâñãýð äýýð, Ìîíãîë óëñûí õóóëèéí äàãóó êîíöåññèéí ãýðýýã áàéãóóëæ áàéãàà òîõèîëäîëä ãàäààä óëñûí ø¿¿õ, àðáèòðûã ñîíãîõ áîëîìæèéã õóóëèàð îëãîõ çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé ýñýõèéã ÷ áàñ ýðãýí õàðàõ ë õýðýãòýé þì.
Öààøèä õºðºí㺠îðóóëàëò õèéõèéí ºìíº ýðõ ç¿éí ýðñäëèéã ¿íýëýõ íºõöºë áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëýõ, òºðººñ êîíöåññèéí òàëààð íýãäñýí áîäëîãî áàðèìòëàõàä Êîíöåññèéí òóõàé õóóëèéí òºñëèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîí áàòëàõ íü ìàíàé óëñûí ýäèéí çàñãèéí õºãæèëä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé þì.
[1] МУ-ын Шинжлэх Ухааны Академи, Философи, Социологи, Эрх Зүйн Хүрээлэн. ФИЛОСОФИ, ЭРХ ЗҮЙН СУДЛАЛ. XXIV боть. DDV 100 015 Ф-5616 ISBN 978-99929-77-65-5. УБ. 2009. 205-211 дэх талд хэвлэгдсэн.
[2] Êîíöåññ íü ëàòèíààð concessio; àíãëèàð concession.
[3] Êîíöåññèéí òóõàé õóóëèéí òºñëèéí ¿çýë áàðèìòëàë. Óëààíáààòàð. 2009
[4] Нарангэрэл С. Эрх зүйн эх толь бичиг. Хоёр дахь хэвлэл. Улаанбаатар, 2008. 263 дахь тал.
[5] Ìýíäñàéõàí Ò. Îëîí óëñûí áèçíåñèéí õýëöýë. Óëààíáààòàð. 2008. 120 äàõü òàë.
[6] Богуславский М.М. Олон улсын хувийн эрх зүй. Сурах бичиг. тав дахь хэвлэл. (Орчуулга). Улаанбаатар, 2008, 234 дэх тал;
[7] Хулан Ж. Дэлгэрмаа Б. Оюун Д. Олон улсын бизнесийн эрх зүй. Улаанбаатар, 2007, 111 дэх тал.
[8] Сосна С.А. Российское законодательство о концессионных договорах с иностранными инвесторами//Российской ежегодник международного права. 1993-1994. С.200; Он же, Концессионные соглашения. Теория и практика. М., 2002, С.26.
[9] Нээлттэй нийгэм форум. Газрын тосны тухай бичихүй 2. Эрчим хүч ба хөгжлийн асуудлаар сýтгүүлчдýä зориулсан гарын авлага. Улаанбаатар. 2008. 76 дахь тал.
[10] ¯¿íèéã “ýðõ á¿õèé ýòãýýä” ãýæ òîìü¸îëñîí áàéíà. Êîíöåññèéí òóõàé õóóëèéí òºñºë. Óëààíáààòàð õîò. 2009. 3.1.7 äàõü ç¿éë.
[11] ¯¿íèéã “êîíöåññèéí ýðõ ýçýìøèã÷” ãýæ òîìü¸îëñîí áàéíà. Êîíöåññèéí òóõàé õóóëèéí òºñºë. Óëààíáààòàð õîò. 2009. 3.1.4 äýõ ç¿éë.
[12] Сосна С.А. Концессионное соглашение – новый вид договора в российской праве//Журнал российского права. 2003. № 2. С.17.
[13] Мөн тэнд. С.14.
[14] Академич С.Нарангэрэл концессыг “Төрөөс ямар нэгэн гадаадын буюу эх орныхоо аж ахуйн нэгжид өөрийн байгалийн баялгийн хэсэг, үйлдвэр ба технологийн цогцолбор ба бусад объектыг ашиглуулахаар төрөөс зөвшөөрөл олгох. Концессийн нэн чухал онцлог шинж нь эрх зүйн харилцааны субъект нь цаг ямагт төр байх бөгөөд үйл ажиллагаа хэрэгжүүлэх зөвшөөрөл нь төрөөс тэргүүлэх ач холбогдол өгсөн байгалийн тодорхой нөөц буюу эсхүл тодорхой үйл ажиллагаа эрхлүүлэх төрийн дангаар ноёрхох эрхтэй холбоотой байдаг” гэж тодорхойлжээ. - Нарангэрэл С. Эрх зүйн эх толь бичиг. Хоёр дахь хэвлэл. Улаанбаатар, 2008. 258 дахь тал.
[15] Зөвхөн оюу толгойн орд нь 45 сая тн зэс, 1800 тн алт, 6,4 тэрбум тн нөөц баялагтай болох нь тодорхойлогджээ.
[16] Энэ гэрээг барууны ном зохиолд төрийн гэрээ гэдэг. Òөрийн гэрээ нь олон улсын эсхүл дотоодын эрх зүйн алинд хамаарах вэ гэдэг асуудал үүсдэг. Нэг талаас олон улсын шүүхийн шийдвэрээр нэг бус удаа батлагдсан шийдэл бол олон улсын эрх зүйн субьект болон улсуудын хооронд байгуулагдаагүй ямарч гэрээ дотоодын эрх зүйд үндýслэлтэй байх ёстой гэсэн санааг дэмждэг тал бий. Нөгөө талаас орчин үед олон улсын эрх зүй нь зөвхөн улс хоорондын гэрээгээр зохицуулаàд зогсохгүй түүний хамрах хүрээ нь маш өргөн орчин үед тодорхой нөхцөлд төрийн гэрээг хамарч олон улсын гэрээний эрх зүй гэсэн салбарыг үүсгэж байна. Амаржаргал П., Оюунтунгалаг Ж. Олон улсын эдийн засгийн эрх зүй. Улаанбаатар. 2004. 153 дахь тал.
[17] Эдийн засгийн бодлогын шинэчлэл, өрсөлдөх чадвар төсөл. Монголын уул уурхайн салбарын өрсөлдөх чадвар ба тогтвортой байдлын гэрээ. Улаанбаатар. 2004. 11-12 дахь тал.
[18] Мэндсайхан Т. Олон улсын бизнесийн хэлцэл. Улаанбаатар. 2008. 122 дахь тал.
[19] Мэндсайхан Т. Олон улсын бизнесийн хэлцэл. Улаанбаатар. 2008. 123 дахь тал.
[20] Òºðèéí áîëîí îðîí íóòãèéí òóõàé õóóëèéí 27.1-ä “Òºðèéí ºì÷èéí ýä õºðºíãèéã ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãûí øèéäâýðýýð êîíöåññèéí ãýðýýãýýð ýçýìø¿¿ëæ, àøèãëóóëæ áîëíî”, ìºí õóóëèéí 27.2-ò “Òºðèéí ºì÷èéí ãàçàð, ãàçðûí õýâëèé çýðýã ¿ë õºäëºõ õºðºíãèéã êîíöåññèéí ãýðýýãýýð ýçýìø¿¿ëýõ òóõàé õàðèëöààã òóñãàéëàí çîõèöóóëñàí ýðõ ç¿éí îð÷èí á¿ðäýýã¿é òóë òºðèéí áîëîí îðîí íóòãèéí ºì÷èéí õºðºíãèéã êîíöåññèéí ãýðýýíèé ¿íäñýí äýýð ýçýìø¿¿ëæ, àøèãëóóëàõ” òóõàé õóóëèéí çààëò òºäèéëºí õýðýãæäýãã¿é áàéíà. Ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòûí òóõàé õóóëèéí 6.4-ò “êîíöåññèéí ãýðýý áàéãóóëàõ õýëáýðýýð ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòûã õýðýãæ¿¿ëæ áîëîõ”-îîð çààñàí. Èéìýýñ õîëáîãäîõ õàðèëöààã õóóëü÷ëàí çîõèöóóëàõ çàìààð êîíöåññèéí ãýðýýíèé ¿íäñýí äýýð òºðèéí áîëîí îðîí íóòãèéí ºì÷èéí ýä õºðºíãèéã ýçýìø¿¿ëæ, àøèãëóóëàõ ýðõ ç¿éí îð÷íûã á¿ðä¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Êîíöåññèéí òóõàé õóóëèéí òºñëèéí ¿çýë áàðèìòëàë. Íýã. Õóóëèéí òºñºë áîëîâñðóóëàõ áîëñîí ¿íäýñëýë øààðäëàãà. Óëààíáààòàð. 2009.
[21] Òºðººñ äýä á¿òöèéí ñàëáàðò ìÿíãàíû çàì, 40000 îðîí ñóóö çýðýã òîìîîõîí òºñºë õºòºëáºð õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà áîëîâ÷ òýäãýýðèéã ãàãöõ¿¿ òºðººñ ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ íü òºñºë, õºòºëáºðèéí õýðýãæèëòèéã óäààøðóóëàõ ñºðºã ¿ð äàãàâàðòàé þì. Èéìä îäîî õýðýãæèæ áàéãàà áîëîí öààøèä õýðýãæ¿¿ëýõýýð òºëºâëºæ áàéãàà òºñºë, õºòºëáºðèéã á¿õýëä íü ýñõ¿ë ò¿¿íèé òîäîðõîé õýñãèéã êîíöåññèéí ãýðýýíèé äàãóó õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæèéã õóâèéí õýâøëèéí õºðºí㺠îðóóëàã÷äàä îëãîõ øààðäëàãà áàéíà. Òóñ óëñàä ìàîäàéí óðàíû îðä, Öàãààíäàâààíû ãÿíò áîëäûí îðä çýðãèéã êîíöåññèéí ãýðýýãýýð àøèãëóóëæ áàéñàí áîëîâ÷ ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò íü òîäîðõîé áóñ áàéñíààñ øàëòãààëàí ¿éë àæèëëàãàà íü çîãñîíãè áàéäàëä îðñîí, çàðèì òîõèîëäîëä òàëóóäûí õîîðîíä ìàðãààí ãàð÷ óã àñóóäëàà øèéäâýðëýæ ÷àäàõã¿é áàéäàëä õ¿ð÷ áàéæýý. Êîíöåññèéí òóõàé õóóëèéí òºñëèéí ¿çýë áàðèìòëàë. Íýã. Õóóëèéí òºñºë áîëîâñðóóëàõ áîëñîí ¿íäýñëýë øààðäëàãà. Óëààíáààòàð. 2009.
