ÓЛС БА ОЛОН УЛСЫН ЭРХ ЗҮЙ (STATES AND INTERNATIOANL LAW)

ÝРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭ СУДАЛГААНЫ СЕМИНАР

МУИС-ийн ХЗС-ийн

Олон улсын эрх зүйн тэнхимийн

Ахлах багш  В.Оюумаа

            Төр нь олон улсын èðãýíèé ã¿éëãýýíèé[1] эрх зүйн янз бүрийн харилцаанд бүрэн эрхт байдал, дээд ба хараат бус эрх мэдлийг агуулагч гэсэн өөрийн шинжээрээ, хувь хүн, аж ахуй эрхэлж буй хувийн субъекттэй хуулийн этгээдийн àäèë эн тэнцүү байдлаар оролцдог билээ.

            Иргэний эрх зүйн харилцаа бол иргэний хууль тогтоомжоор зохицуулагдах харилцаа юм. Иргэний хууль тогтоомж нь иргэний гүйлгээнд оролцогчдын эрх зүйн байдал, өмчийн эрх бîëîí бусад эд юмсын эрх, оюуны үйл ажиллагааны үр дүнд онцгой эрх (оюуны өмч) үүсэх үндэслэл, эдгээр эрхийг хэрэгжүүлэх журмыг зохицуулж, гэрээнд оролцогчдын эрх тэгш байдал, хүсэл зоригийн хараат бус, эд хөрөнгийн бие даасан байдалд үндэслэн гэрээний болон бусад үүрэгчлэл, түүнчлэн эд хөрөнгийн болон түүнтэй холбогдсон эд хөрөнгийн бус амины харилцааг зохицуулна. Ийм харилцаанд гадаадын зүйл (элемент) бүхий этгээд оролцсон тохиолдолд, өөрөөр хэлбэл нэг талаас гадаадын хувь буюу хуулийн этгээд, нөгөө талаас ийм харилцаанд төр оролцсон тохиолдолд төрийн оролцоотой олон улсын хувийн эрх зүйн харилцаа үүснэ.

Гадаадын зүйл (элемент) бүхий иргэний эрх зүйн харилцаанд төрийн оролцоог Монгол улсад иргэний хуулиар зохицуулна. Өөрөөр хэлбэл, төрийн оролцоотой олон улсын хувийн эрх зүйн харилцаанд Монгол улсын иргэний хуулийн “Олон улсын иргэний эрх зүй”[2] гэсэн VI хэсгийн нийтлэг үндэслэлийн журам хэрэглэгдэнэ. Äîêòîð Î.Æàìáàëäîðæ “Èðãýíèé õóóëèéí 545 äóãààð ç¿éëä: Îëîí óëñûí èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä òºð íýã òàë áîëîí îðîëöîæ  áàéãàà òîõèîëäîëä õóóëüä ººðººð çààãààã¿é áîë Èðãýíèé õóóëèéã õýðýãëýíý ãýæ çààæýý. Ýíý çààëò íü òºð îëîí óëñûí èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä õºäëºøã¿é äàðõàí ýðõýýñýý òàòãàëçàõ áîëîìæ îëãîæ áàéãàà áºãººä ãàãöõ¿¿ õóóëüä õàëäàøã¿é äàðõàí ýðõýýñýý òàòãàëçàõûã çºâøººðººã¿é çààëò áàéâàë ò¿¿íèéã áàðèìòëàõ ¸ñòîé…”[3] ãýæ òýìäýãëýæýý. ªíºº ¿åä òºð íü гол төлөв бараа õóäàëäàõ õóäàëäàí àâàõ, бэлтгэн нийлүүлэх ãýðýý[4], ажил гүйцэтгэх ãýðýý[5], үйлчилгээ үзүүлэх, îëîí óëñûí ñàíõ¿¿ãèéí ëèçèíãèéí ãýðýý[6], õàìòðàí àæèëëàõ ãýðýý[7], äààëãàâðûí ãýðýý[8], êîíöåññ[9]èéí ãýðýý, á¿òýýãäýõ¿¿í õóâààõ ãýðýý, áàòàëãàà[10], áàòëàí äààëòûí ãýðýý áîëîí ºâ çàëãàìæëàëûí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä[11] ò¿ãýýìýë îðîëöîæ áàéíà. ̺í дурдсан харилцаа, жишээлбэл, гадаадад элчин сайдын яам бîëîí консулын газрын барилга бариулах, эдэлбэр газар, ямар нэгэн байр түрээслэх зэрэг харилцааны субъект төр болно.

Монгол улсын хууль тогтоомжийн дагуу иргэний эрх зүйн харилцааны субъект нь хувь хүн (иргэн), хуулийн этгээд, түүнчлэн төр, түүний засаг захиргаа-нутаг дэвсгэрийн нэгж, түүний дотор гадаадын зүйл бүхий этгээд юм. Төр нь хуулийн этгээд биш учраас эд хөрөнгийн харилцаанд эрх зүйн онцгой субъект болж оролцдог ãýæ ¿çýõ ÿâäàë ÷ áèé. Төр нь гадаадын зүйл (элемент) бүхий иргэний эрх зүйн харилцаанд орох хэд хэдэн хэвшмэл онцлог шинж бүхий олон улсын хувийн эрх зүйн онцлог оролцогч юм.

5. Олон улсын хувийн эрх зүйн субъект болох төрийн нэгэн онцлог нь

төр ба гадаадын аж ахуй эрхэлж буй субъектын хооронд байгуулсан гэрээний маргааныг шүүх шийдвэрлэх зөрчилдөөний хэмээн нэрлэгдэх асуудал үүсэх явдал юм. Хэрэв хэлэлцээрт талууд дурьдаагүй бол ямар эрх зүйг хэрэглэх вэ? Зарим судлаачид тухайн маргааныг шийдвэрлэхдээ шүүх (арбитр) хэлцэлд оролцогч төрийн үндэсний эрх зүйг хэрэглэх ёстой гэж үздэг бөгөөд өөрөөр хэлбэл, гэрээ (контракт) байгуулсан талын төрийн хууль–зөрчилдөөний холбоосыг ашиглах ёстой[12] гэж үзэж байна. Гадаадын төрийн хууль буюу гадаадын төрийн шүүхийн шүүн шийдвэрлэлтийн харъяалалд өөрийн хэлцлийн харилцааг захируулахын тулд тухайн төр эрх хэмжээ бүхий төрийн байгууллагаас илэрхийлýõ áºãººä ýíý íü хуульд заасан хэлбэрээр бэхжигдсэн зөвшөөрөл зайлшгүй чухал[13] гэж үзсэн байна.

            Энэ үзэл бодлыг зарим эрдэмтэд шүүмжлэхдээ “Манай олон улсын хувийн эрх зүйн ном зохиолд удаа дараа илэрхийлэгдсэн иргэний эрх зүйн хэлцлийн хувьд төрд зөвхөн түүний дотоодын эрх зүйг хэрэглэх тухай асуудал нь ихээхэн эргэлзээ төрүүлж байна”[14] гэжээ. Энэ талаар зарим судлаачид ãàäààä óëñûí нутаг дэвсгэрт байгаа өмчийг төр олж авахтай холбогдсон жишээ татаж, ингэж олж авах нь гагцхүү нөгөө төрийн дотоодын эрх зүйн зөвшөөрлийн хэм хэмжээ түүний үндэсний хууль тогтоомжоор зөвшөөрөгдсөн нөхцөлд боломжтой юм[15] гэж бичжээ. Энэхүү байр суурийг дэмжиж болохоор байгаа бөгөөд үл хөдлөх эд хөрөнгийн талаархи гэрээнд хэрэглэгдвэл зохих эрх зүйн талаар талуудын хоорондын хэлэлцээр байхгүй нөхцөлд гэрээтэй шууд нягт холбоотой төрийн эрх зүйг хэрэглэнэ. Гэрээтэй нягт холбоотой төрийн эрх зүй гэж хэрэв хууль бîëîí гэрээний нөхцөл, мөн чанар эсхүл хэргийн нөхцөл байдлын нийлбэрээр áîëîí үл хөдлөх эд хөрөнгө байгаа  улсын эрх зүйг авч үзнэ. Гадаадын зарим улсын иргэний хууль тогтоомжид мөн ийм агуулгатай заалт байгаа болно. Òóõàéëáàë, ОХУ-ын Иргэний төрөлжсөн хуулийн гуравдугаар хэсэг буюу 1213 дугаар зүйлийн нэг дэх хэсэгт[16] ийм çîõèöóóëàëò байгаа болно. Үүнээс гадна хэрэв гадаадын хувь субъект гэрээний агуулгад шийдвэрлэх ач холбогдол бүхий гүйцэтгэл хэрэгжүүлж байгаа бол гадаадын хувийн гэрээлэгчидтэй харьцаж буй төрийн хувьд хэлцэлд оролцогч улсын эрх зүйг хэрэглэж болохгүй. Энэ тохиолдолд чухамхүү хувь субъектын улсын эрх зүйг хэрэглэх ёстой болно. Дээр дурдсантай уялдуулан төр ба гадаадын хувь субъектын оролцоотой маргаанûã  шийдвэрлэхдээ шүүх тухайн субъект ажил гүйцэтгэгч, худалдагч, бэлэглэгч, түрээслэгч зэрэг байх тохиолдолд хувь субъектын улсын эрх зүйг хэрэглэх ёстой. Зөвхөн гэрээний агуулгад шийдвэрлэх ач холбогдол бүхий гүйцэтгэлийг талуудын аль нь хэрэгжүүлсэн буюу хэрэгжүүлэх боломжтой эсэхийг тодорхойлох боломжгүй эсхүл тодорхойлоход хүндрэлтэй тохиолдолд шүүх хэлцэлд оролцогч улсын эрх зүйг хэрэглэх ёстой.

            Ийнхүү төр ба гадаадын аж ахуйн нэгжийн хооронд байгуулсан гэрээнээс үүдсэн маргааныг шийдвэрлэхдээ шүүхийн байгууллага ãàäààä óëñûí нутаг дэвсгэрт үл хөдлөх эд хөрөнгө төр олж авахтай холбоотой тохиолдол, түүнчлэн гэрээний агуулгад ач холбогдол бүхий гүйцэтгэлийг гадаадын хувь субъект хэрэгжүүлж байгаагаас бусад тохиолдолд гэрээнд оролцогч улсын үндэсний эрх зүйг хэрэглэх ёстой.

5. Олон улсын хувийн эрх зүйн субъект болох төрийн (улсын) онцлог

асуудлыг хөндөхдөө дархан эрх (нэхэмжлэлийг урьдчилан хангахаас эхлээд шүүхийн, шүүхийн шийдвэрийг албадан гүйцэтгэх хүртэл) бүхий төрийн өөрийн бүрэн эрхт байдлын хүчин чадал, түүнтэй хийх хэлцэл маш их эрсдэл дагуулж байдгийг тооцохгүй байхын аргагүй юм. Гадаадын төртэй гэрээ байгуулсан аж ахуй эрхэлж буй алèâàà субъект нь хэрэг дээрээ үүрэгчлэлээ[17] гүйцэтгээгүй тохиолдолд гэрээний үүрэг зөрчигчийн өөрийнх нь зөвшөөрөлгүйгээр түүний (үндэсний) шүүх (арбитр)-д хандах эрхээ алддаг байна.  Энэхүү тохиролцоо нь урьдчилсан гэрээ болон тодорхой хэлэлцээрт тусгагдсан байж болно. Түүнчлэн өөрийн шүүхэд тухайн харилцаанд оролцогч аж ахуйн нэгж, субъектыг хандах талаар төрөөс тодорхой журам тогтоосон байж болно. 

5. Олон улсын хувийн эрх зүйн харилцаанд төрийн оролцооны

онцлогийн “тулгын чулуу”-ны нэгэн асуудал нь энэхүү харилцаанд төрийн нэрийн өмнөөс чухам ямар байгууллага, ямар этгээд оролцох бүрэн эрхтэй байх вэ гэдэг асуудал юм. Австрийн эрдэмтэн Ганс Кельзен “Хэрэв төрийг үйл ажиллагаагаа явуулж буй субъект гэж үзвэл хэрэв тэрээр юу ч хийгээгүй байсан ч төрөөс ýðõ îëãîñîí тодорхой хүмүүсийн үйлдсэн зарим үйлдлийн шалгуур, үндэслэлийн талаархи асуудал үүсэж, төрийн үйлдэл буюу чиг үүрэг хэмээн зүйлчлэгдэнэ.”[18] гэж тэмдэглэжээ.

            Хэрэв иргэн өөрийн үйлдлээр иргэний эрх ба үүрэг олж авч, хэрэгжүүлдэг, харин хуулийн этгээд өөрийн байгууллагаар дамжуулж иргэний эрх олж авах ба иргэний үүрэг өөртөө хүлээдэг бол Монгол улсын нэрийн өмнөөс Монгол улсын Иргэний хуульд заасны дагуу төр нь төр засгийн байгууллагаараа дамжуулан өөрийн үйлдлээр эд хөрөнгийн бîëîí эд хөрөнгийн бус эрх ба үүрэг олж авч, хэрэгжүүлнэ. Энэ асуудлын хөгжлийн түүх болон түүнийг шийдвэрлэх аргыг шинжлэн судлах зайлшгүй шаардлагатай байгаа болно.

            БНМАУ-д 1930 онд гадаад худалдааг улсын онц эрх мэдлийнх  болгосон байна. БНМАУ-ын Çасгийн газрын “Гадаад худалдааны онц эрхийг явуулах тухай” 41 дүгээр хурлын тогтоолд “...гадаадын худалдааны онц эрх бол улсын аж ахуйн нийгэмлэг хамтарсан хөрөнгийг өргөтгөх явдалд дөхөм тустай болох ба төлөвлөгөө бүхий нийт аж ахуйн төлөв байдлыг бэхжүүлэх хийгээд тус улсын дотор нийгэм журмын махбодийг дийлэх чадвартай болгохын дээр мөн түүнчлэн тус улсын эрх мэдлийг хөрөнгөтний ёсны аж ахуйгаас ангижруулан эдийн талаар бэхжүүлэх болох учир...”[19] гэж заагаад гадаад худалдааны төрийн онц эрхийг тогтоож, барааны экспорт ба импортыí худалдааã аж үйлдвэрийн яамны тусгай зөвшөөрлөөр гүйцэтгүүлэх болжээ. Ийнхүү гадаад худалдааны онц эрхийг “БНМАУ-ын нэрийн өмнөөс тусгайлан бүрэн эрх олгосон байгууллага” хэрэгжүүлэх болжээ. Гадаад худалдааны эргэлтийг эрхлэн хариуцах тусгай байгууллагыг буй болгосон байна. БНМАУ-ын төрийн удирдлагын төв байгууллагууд ардын хувьсгалын анхны жилүүдэд тодорхой төрөлжүүлэлтгүйгээр гадаадын улстай олон улсын салбарын хамтын ажиллагааг хэрэгжүүлж эхэлжээ. Гадаад худалдааны хэлцэл байгуулах эрхийг төр засгийн дээд байгууллагын шийдвэрээр гадаад худалдааны нэгдэлд олгож байсан байна. Ийм нэгдэл нь худалдааны эргэлтэд бие даасан субъект болж, бие даасан байдлыг нь иргэний эрх зүйн харилцаагаар ойлгож, өөрөөр хэлбэл ийм нэгдэл нь төрийн нэрийн өмнөөс бус өөрийн нэрийн өмнөөс хэлцэл хийж, тэгэхдээ нэгдэлд төрийн акт ялангуяа экспорт буюу импортыг хориглох тухай актыг хэрэгжүүлэх явдал зайлшгүй чухал байжээ.

            Ийнхүү социалист эрх зүйн болон хуулийн этгээдийн социалист үзэл баримтлалын үүднээс гадаад худалдааны байгууллагыг бие даасан хуулийн этгээд гэж үзэж, төрийн дархан эрхийг ашиглуулдаггүй байжээ.

            Гадаад худалдааны үйл ажиллагаанд оролцдог аж ахуйн бүх байгууллага нь хуулийн этгээд болж байсан өөрөөр хэлбэл, тусгайлсан эд хөрөнгө эзэмшиж, өөрийн нэрийн өмнөөс эд хөрөнгийн ба эд хөрөнгийн бус амины эрх олж авах, үүрэг хүлээх, шүүх, арбитрт нэхэмжлэгч, хариуцагч байх чадвар бүхий байжээ. Тэдгээр хуулийн этгээд нь тухайн үеийн иргэний хууль тогтоомжийн нийтлэг үндэслэлд хамаарч байсан. Тухайлбал, БНМАУ-ын иргэний хуульд “хуулийн этгээд нь аж ахуйн тооцооны үндсэн дээр ажилладаг, өөртөө үндсэн бîëîí эргэлт хөрөнгөтэй, бие даасан баланстай улсын үйлдвэр, бусад байгууллага; улсаас санхүүждэг, бие даасан төсөвтэй, дарга эрх баригчид нь уул төсвийг захиран зарцуулах эрхтэй улсын албан байгууллага; хөдөө аж ахуйн нэгдэл, үйлдвэр хоршооллын бîëîí олон нийтийн бусад байгууллага, түүнчлэн хууль буюу эдгээр байгууллагын дүрэмд заасан бол тэдгээрийн харъяа бие даасан төсөв бүхий үйлдвэр, албан байгууллага, улс, хоршооллын дундын байгууллага.” хамаарч байв.

            Хэрэв тус улсын хуульд заасан бол энэ зүйлд дурдсан улсын төсөвтэй байгууллага хуулийн этгээдийн хувиар бус харин БНМАУ-ын нэрийн өмнөөс ажиллаж болно” [20] гэж зааж байсан.  

            Улс орны улсын бүхий л эд хөрөнгийн өмчийн эрхийн цорын ганц өмчлөгч нь БНМАУ байсан бөгөөд өмчлөх эрхээ шууд бус харин өөрийн байгуулагуудын тогтолцоо болох олон тооны улсын аж ахуйн байгууллага, янз бүрийн шинж чанар, зориулалт бүхий бусад байгууллага, үйлдвэрийн газраар дамжуулан иргэний ã¿éëãýýíä бие даасан хуулийн этгээдийн эрхтэйгээр ашиглуулдаг байсан. Гадаад худалдааны нэгдлийн дүрмийг өөрчлөгдөшгүй томъёололтойгоор зааж байсан бөгөөд нэгдэл нь аж ахуйн бие даасан байгууллага болж, аж ахуйн тооцооны үндсэн дээр ажиллаж, хуулийн этгээдийн эрх эдэлж байв.

            Олон судлаачид төрийн (улсын) буюу улсын хуулийн этгээдийн хариуцлагыг хуваарилах тухай асуудал шийдвэрлэх ач холбогдолтой байсныг[21] тэмдэглэжээ. Социализмын үед гадаад худалдааны нэгдэл нь төрийн нэрийн өмнөөс олон улсын иргэний ã¿éëãýýíä оролцдоггүй байсан. Харин энэхүү хуулийн этгээд нь өөрийн эргэлтийн хөрөнгийн хэмжээ хязгаарын хүрээнд үүрэгчлэлээ хариуцдаг байжээ. Социализмын жилүүдэд Ìонголын төрөөс олон улсын ã¿éëãýýíä оролцоход “Эдийн Засгийн Харилцан Туслалцах Зөвлөлийн гишүүн орнуудын хооронд бараа нийлүүлэх ерөнхий нөхцөл” (1968 он) чухал үүрэг гүйцэтгэдэг байсан юм. Учир нь БНМАУ ЭЗХТЗ-ийн гишүүн байсны зэрэгцээ БНМАУ-ын гадаад худалдаа гол төлөв ЭЗХТЗ-ийн гишүүн улсуудын хүрээнд хийгддэг байжээ. Өмнө дурдсан ерөнхий журамд заасны дагуу “Контрактаас буюу эсхүл түүнтэй холбоотой үүсэж болох нийтийн шүүхэд харъяалагдахаас бусад бүх маргааныг хариуцагчийн орны тэр маргаан шийдвэрлэвэл зохих арбитрт хэлэлцэх ёстой бөгөөд зохиогчдын хэлэлцэн тохиролцсоноор ЭЗХТЗ-ийн гишүүн гурав дахь оронд хянан хэлэлцэнэ.” Эрдэмтэн Б.Содовсүрэн “Энэхүү журам ёсоор маргаан шийдвэрлэх хоёр зам байгаа бөгөөд энэ нь хариуцагчийн орны гадаад худалдааны танхимийн дэргэдэх арбитрын комисс (шүүх) эсхүл хоёр тал гурав дахь орны арбитраар шийдвэрлүүлэхээр хоорондоо тохиролцсон бол тэдний нэрлэсэн ЭЗХТЗ-ийн гишүүн гурав дахь орны гадаад худалдааны арбитрт шийдвэрлэж болно.”[22] гэж бичжээ.

            Төрийн нэрийн өмнөөс гадаад эдийн засгийн хэлцлийг социализмын жилүүдэд тусгайлсан байгууллага өөрөөр хэлбэл, гадаадад БНМАУ-ын худалдааны төлөөлөгчийн газар хэрэгжүүлж байв. Худалдааны төлөөлөгчийн газар нь гадаад эдийн засгийн үйл ажиллагааны салбарт гадаадад БНМАУ-ын эрхийг хэрэгжүүлэгч байгууллага болон хувирчээ. Худалдааны төлөөлөгчийн газар нь хуулийн этгээд бус боловч түүний хэлцэл нь төрд шууд эрх ба үүрэг үүсгэдэг байсан. Худалдааны төлөөлөгчийн газар нь “Гадаад худалдааг улсын монопол эрхийн үндсэн дээр хэрэгжүүлэгч социалист төрийн эдийн засгийн гадаад харилцааны зарчмын хувьд шинэ байгууллага”[23] байв. Гадаад улсад хийсэн БНМАУ-ын худалдааны төлөөлөгчийн газрын хэлцлийг БНМАУ өөрийн бүх хөрөнгөөр хариуцдаг байлаа.

            Өнгөрсөн зууны 70, 80-аад оны үед худалдааны төлөөлөгчийн газар гадаад худалдааны тун цөөвтөр хэлцэл хийдэг байв. Худалдааны төлөөлөгчийн газарт төрд буй бүх төрлийн дархан эрх (иммунитет) бүрэн хэмжээгээр хамаарч, өөр улсын хуульд захирагддаггүй байлаа. Худалдааны төлөөлөгчийн газрын гадаад эдийн засгийн хэлцэл социалист аж ахуйн байгууллагын хийсэн хэлцлээс ялгагдах ялгаа нь төрийн хэлцэл гэж үзэж, ийм хэлцлээр үүссэн эрх ба үүргийг төр хүлээдэг байсан юм. Өнөө үед зарим улсад байгаа Монгол улсын худалдааны төлөөлөгчийн газар нь голчлон консулын газарт хамаарагдаж байна. Энэхүү бүтэц нь өөрийн оршин тогтнох ач холбогдлоо нэгэнт алдсан учир худалдааны төлөөлөгчийн газрын үйл ажиллагааг хууль тогтоомжоор зохицуулах шаардлага нэгэнт үгүй болсон байна.

            1980-аад оны үед хэд хэдэн яам болон улсын хороодод гадаадын байгууллага, фирмтэй контракт байгуулах эрх олгожээ. Ийм хэлцлийг төрийн нэрийн өмнөөс хийсэн гэж үзэж, эрх ба үүрэг нь чухамхүү төрд буй болдог аж. Энэ тохиолдолд төр гадаад харилцаанд бүхэлдээ харин түүний байгууллага зөвхөн түүний төлөөлөгчөөр оролцож иржээ.

            Харамсалтай нь өнөө үед өмнөх шиг Монгол улсын нэрийн өмнөөс олон улсын хувийн эрх зүйн харилцаанд оролцож болох байгууллагыг эрх зүйн хувьд баталгаажуулсан эрх зүйн хэм хэмжээ тогтоогоогүй байгаа бөгөөд энэхүү асуудлаар онолын ямар ч судалгаа өнөөдрийг хүртэл хийгдээгүй байна. Зарим судлаачид төрийн гадаад харилцааг хэрэгжүүлэх онцгой эрх эдлэх байгууллагуудыг төрийн тэргүүн, засгийн газар түүний тэргүүн, яам, гадаад хэргийн болон бусад яамны сайдыг дотоодын төрийн байгууллага, харин төрийн гадаад бодлогын гадаад дахь төрийн байгууллагад дипломат төлөөлөгчийн газар, консулын газар, тусгай төлөөлөгч, олон улсын байгууллага дахь гишүүн улсын байнгын төлөөлөгчийн газар, олон улсын байгууллага дахь улсын төлөөлөгчид, түүнчлэн төрийн мэдээллийн албаны нэгж ба төрийн худалдааны байгууллага хэмээн ангилан авч үзсэн нь бий. Тэгэхдээ нэгдүгээрт, “төрийн гадаад бодлогыг хэрэгжүүлэх” гэдгийг хэт өргөн хүрээтэй тайлбарлах, харин хоёрдугаарт, хэрэв олон улсын хувийн эрх зүйн харилцаанд төрийн оролцооны тухай яригдахад бидний үзэж байгаагаар төрийн нэрийн өмнөөс оролцуулах байгууллагын жагсаалтыг үндэслэлгүйгээр хэт өргөжүүлж болохгүй юм. 

Òóõàéëáàë, Äîêòîð Î.Æàìáàëäîðæ “Îëîí óëñûí èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä òºðèéí áàéãóóëëàãà áèå äààí îðîëöäîã. Õàðèí çàñàã çàõèðãàà, íóòàã äýâñãýðèéí íýãæ íü îëîí óëñûí èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä çºâõºí õóóëüä òîäîðõîéëîí çààñàí áîë ñóáüåêòýýð îðîëöîæ áîëíî. Ìîíãîë óëñûí íýðèéí ºìíººñ îëîí óëñûí èðãýíèé ýðõèéí õàðèëöààíä Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçàð, ÿàì îðîëöîõ áºãººä Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçàð íü òºðèéí ºì÷èéí áîëîí õîëèìîã ºì÷èéí ¿éëäâýðèéí ãàçðûã ¿¿ñãýí áàéãóóëàõ ýðõ ýäýëíý. Òºð èðãýíèé ýðõ ç¿éí ãýðýýíèé ¿íäñýí äýýð áàòàëãàà ºãºõ çàìààð ãàäààä çýýë àâ÷ áîëíî. ”[24] ãýæ òýìäýãëýæýý.

            Олон улсын иргэний ã¿éëãýýíä Монгол улсын нэрийн өмнөөс Монгол улсын олон улсын гэрээ байгуулах бүрэн эрх бүхий худалдааны төлөөлөгчийн газрын зэрэгцээ нэг баримт бичиг буюу өөр хоорондоо холбоо бүхий хэд хэдэн баримт бичиг түүнчлэн түүний тодорхой нэрээс үл шалтгаалан олон улсын байгууллагатай бичгийн хэлбэрээр, олон улсын эрх зүйгээр зохицуулагдах Монгол улсаас гадаадын төртэй олон улсын гэрээ байгуулах бүрэн эрх бүхий байгууллага оролцогч байж болно. 1993 îíû Олон улсын гэрээний тухай Монгол улсын хуулийн 7 дугаар зүйлийн нэг хэсэгт заасны дагуу “Монгол улсын Ерөнхийлөгч болон засгийн газар өөрийн бүрэн эрхэд хамаарах асуудлаар Монгол улсын нэрийн өмнөөс улс хоорондын олон улсын гэрээ байгуулна.”[25] Мөн хуулийн 9 дүгээр зүйлийн гурав дахь хэсэгт заасны дагуу УИХ буюу засгийн газрын шийдвэрийг үндэслэн олон улсын гэрээ байгуулах асуудлаар хэлэлцээ хийх, гэрээнд гарын үсэг зурах бүрэн эрхийн итгэмжлэлийг албан тушаалтанд гадаад харилцааны асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллага олгоно[26]. Монгол улсын засгийн газрын тухай хуулийн 16 дугаар зүйлийн гурав дахь хэсэгт засгийн газар нь  “өөрийн бүрэн эрхэд хамаарах асуудлаар гадаад улс, олон улсын байгууллагатай гэрээ, хэлэлцээр байгуулах, цуцлах асуудлыг шийдвэрлэнэ”[27], мөн зүйлийн дөрөв дэх хэсэгт засгийн газар нь “Байгууллага хоорондын шинжтэй Монгол улсын олон улсын гэрээний хэлэлцээ хийх болон гарын үсэг зурах журам боловсруулж хэрэгжүүлнэ.”[28] гэж заажээ. 1993 îíû Монгол улсын засгийн газрын тухай хуулийн 20 дугаар зүйлд заасны дагуу Монгол улсын гадаад хэргийн сайд нь гадаад эдийн засгийн хамтын ажиллагаа, гадаадад байгаа Монгол улсын иргэд, бизнесийн эрх ашгийг хамгаалах асуудлыг эрхлэн хариуцна.[29]

            Чухамхүү  эдгээр байгууллагууд олон улсын иргэний ã¿éëãýýíä Монгол улсыг зохих журмын дагуу төлөөлөх учиртай. Эдгээр байгууллага олон улсын нийтийн шинжтэй харилцаанд Монгол улсын нэрийн өмнөөс оролцож, гадаад улс ба олон улсын байгууллагатай гэрээ байгуулах бүрэн эрх эдэлдэг бол хувийн шинж чанартай олон улсын харилцаанд Монгол улсын нэрийн өмнөөс эдгээр байгууллага мөн бүрэн эрхтэй оролцож, хоёр төрлийн харилцаанд юуны өмнө Монгол улсыг олон улсын тавцанд төлөөлөн олон улсын харилцаанд оролцож, гадаадын зүйл (элемент) бүхий хуулийн этгээд эсхүл хувь этгээдтэй харилцан үйл ажиллагаа явуулна.

            Олон улсын гэрээний тухай Монгол улсын хуулийн 9 дүгээр зүйлийн гурав дахь хэсэгт заасны дагуу УИХ буюу засгийн газрын шийдвэрийг үндэслэн олон улсын гэрээ байгуулах асуудлаар хэлэлцээ хийх, гэрээнд гарын үсэг зурах бүрэн эрхийн итгэмжлэлийг албан тушаалтанд гадаад харилцааны асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллага олгох ёстой. Ийм учраас бүрэн эрх олгогдсон нь тухайн албан тушаалтан гэрээнд гарын үсэг зурах эрхийг бататгасан тусгай баримт бичгийг Монгол улсын гадаад харилцааны асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллага гаргаж өгсөнөөр бататгагдана. Гадаад харилцааны асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллагаас бүрэн эрх олгох үндэслэл нь гэрээнд хэн гарын үсэг зурахыг даалгаж заасан Улсын Их Хурал буюу Засгийн газраас гаргасан шийдвэр юм. Гадаад харилцааны асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллагаас олгосон бүрэн эрх нь сайд буюу түүний орлогч ба гэрээ, эрх зүйн газрын захирлын гарын үсэг зурсан сүлд бүхий тусгай баримт бичгээс бүрдэнэ. Бүрэн эрхийн эх бичмэлд “Монгол улсын гадаад хэргийн яам Монгол улсын Засгийн газраас олгосон бүрэн эрхийг гэрчилж...” гэсэн байна (хэрэв бүрэн эрхийг Улсын Их Хурлаас олгосон бол эх бичмэлд “Монгол Улсын Их Хурлаас бүрэн эрх олгож ...” гэж бичнэ). Цааш нь бүрэн эрх олгогдсон этгээдийн овог, нэр, түүний албан тушаалыг бүрэн үгүүлж, энэхүү этгээдэд ямар үйлдэлд бүрэн эрх олгосныг заана.

            Бидний үзэж байгаагаар улс орны өмнөөс олон улсын иргэний гүйлгээнд оролцох эрхгүй төрийн хуулийн этгээд (байгууллага, сан), ийм эрх бүхий төрийн байгууллагыг зааглан ялгах зайлшгүй шаардлагатай. Төрийн хуулийн этгээдэд олон улсын хувийн эрх зүйн харилцаанд оролцдог янз бүрийн төрийн үйлдвэрийн газар хамаарагдаж болно. Онолын дагуу ийм бие даасан хуулийн этгээд нь төрийн нэрийн өмнөөс бус харин өөрийн нэрийн өмнөөс үйл ажиллагаагаа хариуцан явуулна.

            Өмнө үгүүлсэнтэй холбогдуулан олон улсын иргэний ã¿éëãýýíä Монгол улсын яам, агентлагийн оролцооны тухай асуудал чухал ач холбогдолтой. 2004 îíû Монгол улсын яамны эрх зүйн байдлын тухай хуулийн 24 дүгээр зүйлийн íýã дахь хэсэгт заасны дагуу “Яам нь өөрийн бүрэн эрхэд хамаарах асуудлаар гадаад улсын адил төрлийн яам, бусад байгууллага, олон улсын байгууллагатай харилцаа тогтоож хамтран ажиллана.”[30] 2004 îíû Засгийн газрын агентлагийн тухай Монгол улсын хуулийн 15 дугаар зүйлèéí íýã äýõ õýñýãò заасны дагуу “Агентлаг нь өөрийн бүрэн эрхэд хамаарах асуудлаар гадаад улсын ижил төрлийн байгууллага, олон улсын болон бусад байгууллагатай хууль тогтоомж, Засгийн газрын шийдвэр, Монгол улсын сайдын тогтоосон журмыг үндэслэн гэрээ, хэлэлцээр байгуулж, хамтран ажиллана.”[31] Эдгээрээс үзэхэд энэхүү асуудал нь гадаадын хувь этгээдтэй аль нэгэн яам, агентлагаас байгуулсан иргэний эрх зүйн гэрээний талаар маргаан үүссэн тохиолдолд шүүх бие даасан хуулийн этгээд болох яам, агентлагаар дамжуулан төр гэрээ байгуулсан уу эсхүл тухайн яам, агентлаг өөрийнхөө нэрийн өмнөөс гэрээ байгуулсан эсэхийг зааглан ялгахад нэн чухал. Энэхүү асуудлыг хэрхэн шийдвэрлэснээс ийм маргааныг шүүх хянан шийдвэрлэх бололцооны асуудал шийдвэрлэгдэнэ. Эл асуудал эрх зүйн хэм хэмжээгээр тодорхой зохицуулалтгүй байгаа өнөөгийн нөхцөлд  ихээхэн хийдлийг буй болгож байгааг зориуд онцлон тэмдэглэж байна. Эдүгээ үед төрийн байгууллага буюу бие даасан хуулийн этгээд болох Монгол улсын яам, агентлаг бусад этгээдтэй эн тэнцүүгээр олон улсын хувийн эрх зүйн харилцаанд оролцож болох бөгөөд тэгэхдээ түүнд зохих ёсоор олгосон бүрэн эрх байхгүй бол ийм хэлцлийг төрийн нэрийн өмнөөс бус харин яам, агентлагийн нэрийн өмнөөс үйлдсэн хэлцэл хэмээн зүйлчлэх ёстой.

            Олон улсын хувийн эрх зүйн онолын дагуу Монгол улсын нэрийн өмнөөс гадаадын зүйл (элемент) бүхий этгээдтэй хэлцлийг Монгол улсын элчин сайдын яам ба консулын газар хийж болно. Ìîíãîë óëñûí èõ õóðëûí 2002 îíû 71 ä¿ãýýð òîãòîîëîîð áàòàëñàí Монгол улсын консулын байгууллагын дүрэмд заасны дагуу Монгол улсын консулын байгууллага нь суугаа улсын нутаг дэвсгэрийн консулын тойргийн хүрээний хэмжээ хязгаарт Монгол улсын нэрийн өмнөөс консулын чиг үүрэг хэрэгжүүлдэг Монгол улсын гадаад харилцааны төрийн байгууллага юм. Тухайн дүрýìä заасны дагуу консулын байгууллага нь хуулийн этгээдийн эрх эдэлж, Монгол улсын төрийн сүлд бүхий тамга, өөрийн нэр, түүнчлэн холбогдох тамга, тэмдэг, нүүр, банкинд данстай байдаг.[32] Энд нэгэн зүйлийг зориуд тэмдэглэхэд “хуулийн этгээдийн эрх эдэлдэг” гэсэн томъёоллыг хэрхэн ойлгох нь нэлээд тодорхой бус байдаг. Аль ч тохиолдолд дүрмийн энэ заалтад консулын байгууллага хуулийн этгээд мөн эсхүл биш эсэх асуудлаар хариулт эс олдоно. Консулын байгууллага өөрийн эсхүл Монгол улсын нэрийн өмнөөс үйл ажиллагаа явуулах эсэх?, Консулын байгууллагаас үйлдсэн хэлцлийн эрх ба үүрэг хэнд үүсэх эсэх? зэрэг эдгээр нэн чухал асуудалд Монгол улсын хууль тогтоомжоос шууд хариулт өгөх боломжгүй байна. Авч үзэж буй асуудал нь Êонсулын харилцааны тухай Венийн конвенцид[33] тодорхой бус байгаа юм.

            Монгол улсын элчин сайдын яамны эрх зүйн байдлын зохицуулалтын асуудал ч бүрэн гүйцэд бус байна. Монгол улсын элчин сайдын яам нь суугаа улсдаа Монгол улсын төлөөллийг хэрэгжүүлдэг Монгол улсын гадаад харилцааны төрийн байгууллага бөгөөд Монгол улсын төлөөлөгч, хуулийн этгээд юм.

            Ийнхүү олон улсын хувийн эрх зүйн харилцаанд Монгол улсын нэрийн өмнөөс оролцож болох байгууллага, этгээдийн тухай онцгой нэн чухал асуудлыг эрх зүйн үүднээс зохих ёсоор нарийн зохицуулах зүй ёсны шаардлага үүдсэн байна.

            Төр олон улсын иргэний ã¿éëãýýíä өөрийн эрх хэмжээ бүхий, энэхүү  эрх хэмжээг нарийн тодорхойлсон байгууллагаар дамжуулан оролцох учиртай. Өөрөөр хэлбэл, францын эрдэмтэн Л.Каваре “төр нь зуучлагч (intermediares) болох бүрэн эрх бүхий зохих ёсны этгээдээр дамжуулан харилцаанд оролцоно”[34] гэж тэмдэглэжээ. Гэвч олон улсын хувийн эрх зүйн харилцаанд төр оролцох болон эрх хэмжээ  бүхий байгууллагын хүрээг тодорхойлохтой холбогдсон асуудлыг шинжлэн судлахдаа тухайн салбарын нийгмийн харилцааны эрх зүйн зохицуулалт үзтэл илэрхий дутагдалтай байгаа болон хууль тогтоомж дахь олон томъёолол тодорхой бус байгаа болно. Гэрээг хэн байгуулсан эсэх асуудлаар ердийн бус, онцгой чухал асуудлыг үүсгэж болзошгүй юм. Төр нь эрх хэмжээ бүхий байгууллагаараа дамжуулж эсхүл бие даасан хуулийн этгээд болох төрийн байгууллага нь өөрийнхөө нэрийн өмнөөс хувийн эрх зүйн харилцаанд оролцож болно.

            Өмнө дурдсныг үндэслэн олон улсын хувийн эрх зүйн субъект болох төрийн онцлогийг дараахь байдлаар авч үзэж болохоор байна:

• төр олон улсын хувийн эрх зүйн харилцааны онцгой этгээд бөгөөд хуулийн этгээд бус юм. Төр нь өөрөө өөрийнхөө хуульд хуулийн этгээдийн статусыг тодорхойлж, тэдгээрийг байгуулахыг зөвшөөрнө.
• Төр ба гадаадын хувь эсхүл хуулийн этгээдийн хоорондын гэрээнд хэрэв тухайн гэрээнд өөр улсын нутаг дэвсгэрт үл хөдлөх эд хөрөнгө олж авахтай холбогдоогүй, хэрэв гэрээний агуулгад шийдвэрлэх ач холбогдол бүхий гүйцэтгэлийг хэрэгжүүлсэн буюу хэрэгжүүлэх ёстой байсан талыг тодорхойлох боломжгүй буюу эсхүл тодорхойлоход нэн хүндрэлтэй байгааг өөрөөр тогтоогүй бол гэрээний тал болох төрийн үндэсний эрх зүйг хэрэглэнэ.
• Төрийн бүрэн эрхт байдлын хүчин чадлаас хамаарч түүнтэй хийсэн хэлцэл илүү их эрсдэлтэй байдаг нь түүний дархан эрхээс (иммунитет) нөхцөлддөг байна.
• Төрийн нэрийн өмнөөс ýðõ îëãîæ тодорхойлсон (олон улсын иргэний ã¿éëãýýíä оролцох) байгууллага хэлцэл хийж болно.
• Олон улсын хувийн эрх зүйн харилцаанд төр нь энэ харилцааны бусад оролцогчидтой тэгш эрхийн үндсэн дээр оролцоно.
• Төр нь өөрийн үүрэгчлэлээ гүйцэтгээгүй буюу зохих ёсоор гүйцэтгээгүй бол төрийн эд хөрөнгөөр хууль зүйн хариуцлага хүлээнэ.