МОНГОЛ УЛСЫН ЭРХ ЗҮЙН ШИНЭТГЭЛ: ОЛОН УЛСЫН БАЙГУУЛЛАГА, ГАДААД ОРНУУД, ОЛОН УЛСЫН БАЙГУУЛЛАГЫН ТӨСЛИЙН ДЭМЖЛЭГ

 

Â.Îþóìàà

ÌÓÈÑ-èéí Õóóëü ç¿éí ñóðãóóëèéí

Îëîí óëñûí ýðõ ç¿éí òýíõìèéí áàãø,

Äîêòîð (PhD), Äýä ïðîôåññîð

2011.06.10

 

Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã: Ýðõ ç¿éí øèíýòãýë, õóóëü òîãòîîìæèéí øèíýòãýë, ýðõ ç¿éí áîëîâñðîëûí øèíýòãýë

Adstract:

The purpose of the legal renovation is to determine the main direction of projects implementing by all state organization, authorities and constitute the legal basis, good conditions for political, social and economical development under the purpose to legalize the purpose of building humanitarian, democratic society in this country in accordance with the principles ideas declared in the constitutional law. I‘ve tried to outline the results of the projects implemented inside the legal innovation by the funding of foreign countries and international organizations within the frame of the following 3 issues.

1. Legal innovation

2. Innovation of legal education

3. Other activities of legal education

 

Ìîíãîë óëñ 1990-ýýä îíîîñ “… õ¿í  òºðºëõòºíèé æàì ¸ñíû õºãæëèéí çàìûã ñîíãîæ, ò¿¿íèé ¿íäýñ çàð÷ìûã øèíý àðä÷èëñàí ¯íäñýí õóóëèàðàà áýõæ¿¿ëñýí þì.”[1]

Óã ¯íäñýí õóóëü ºìíºõººñ ìºí ÷àíàð, àãóóëãûí õóâüä ýðñ ÿëãààòàé òóë ºìíº ¿éë÷èëæ áàéñàí õóóëü òîãòîîìæèéã ò¿¿íèé àãóóëãà, ¿çýë ñàíààíä íèéö¿¿ëýí áîëîâñðîíãóé áîëãîõ çîðèëãîîð Óëñûí Èõ Õóðëûí 1998 îíû 18 äóãààð òîãòîîëîîð “Ìîíãîë Óëñûí Ýðõ ç¿éí øèíýòãýëèéí õºòºëáºð”, “Ìîíãîë Óëñûí õóóëü òîãòîîìæèéã 2000 îí õ¿ðòýë áîëîâñðîíãóé áîëãîõ ÷èãëýë”, “Ìîíãîë Óëñûí Ýðõ ç¿éí øèíýòãýëèéí õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà õýìæýýíèé òºëºâëºãºº” çýðãèéã òóñ òóñ áàòëàí ãàðãàæýý[2].  Хууль тогтоомжийг боловсронгуй болгох үндсэн чиглэлд 2000 он хүртэл буюу 2 жилийн дотор 1/ хүний эрх, эрх чөлөө, түүний хууль зүйн баталгааг хангах, 2/ эдийн засгийн харилцааны эрх зүйн үндсийг боловсронгуй болгох, 3/ төрийн байгуулалтын эрх зүйн үндсийг боловсронгуй болгох, 4/нийгмийн салбарын эрх зүйн үндсийг боловсронгуй болгох талаар 69 хуулийг шинээр буюу шинэчлэн боловсруулах, 49 хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулахаар зорилт тавьсан ба УИХ-аас уг үндсэн чиглэлийг 2001, 2005, 2009 онд тус тус шинэчлэн баталжээ.[3]

Эрх зүйн шинэтгэлийн хөтөлбөр /цаашид ”Хөтөлбөр” гэх/ нь эрх зүйн шинэтгэлийн зорилго, зарчим, арга зүйн үндсийг тодорхойлж, уг шинэтгэлийг хэрэгжүүлэх 7 үндсэн чиглэлийн нийт 55 зорилтот арга хэмжээг төлөвлөсөн байна. Эрх зүйн шинэтгэлийн зорилго нь тус улсад хүмүүнлэг, иргэний ардчилсан нийгэм цогцлуулан хөгжүүлэх зорилгыг биелүүлэх үүднээс Үндсэн хуульд тунхагласан зарчим, үзэл санааны дагуу төрийн бүх шатны байгууллага, албан тушаалтнаас хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааны үндсэн чиглэлийг тодорхойлж, улс төр, нийгэм, эдийн засгийн хөгжил дэвшлийг хангах эрх зүйн үндэс, таатай орчинг бүрдүүлэхэд оршино.

Êîììóíèçìûí óíàëòûí äàðàà Õîéä Àìåðèê áîëîí Áàðóóí Åâðîïûí óëñóóäûí Çàñãèéí ãàçðóóä õóó÷èí ñîöèàëèñò îðíóóäàä ìàø õóðäàöòàéãààð ñàíõ¿¿ãèéí áîëîí òåõíèêèéí òóñëàëöààíû ïðîãðàììóóäûã õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëñýí. Ýäãýýð óëñóóäûí ç¿ãýýñ Äýëõèéí áàíê, ÀÍÓ-ûí îëîí óëñûí õºãæëèéí àãåíòëàã, Ãåðìàíû òåõíèêèéí õàìòûí àæèëëàãààíû íèéãýìëýã ãýõ ìýò îëîí óëñûí ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãóóäààð äàìæóóëàí õóó÷èí ñîöèàëèñò ëàãåðûí îðíóóäàä ÷ºëººò çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàã, àðä÷èëñàí çàñàãëàëûã àìæèëòòàéãààð áàòàëãààæóóëàõààð îðîëäîæ áàéíà. Èõýâ÷ëýí ïîñòêîììóíèñò îðíóóäàä õýðýãæèæ áóé ýäãýýð øèíýòãýëèéí õºòºëáºð, òºñë¿¿ä íü Rule of Law áóþó “Ýðõ ç¿éò ¸ñ”-ûã áàòàëãààæóóëàõ ¿íäñýí çîðèëãîòîé áàéäàã[4].

Ìàíàé óëñûí õóâüä ÷ ãýñýí ýðñ ººð÷ëºëòèéã õèéæ “öîî” øèíý íèéãìèéí òîãòîëöîîíä øèëæñýíòýé õîëáîãäóóëàí íèéãýì, íèéãìèéí óõàìñàð òºäèéã¿é ýðõ ç¿éí øèíý÷èëýë, øèíýòãýë õèéæ ýõýëñýí áèëýý. Ýíý ¿éë ÿâöûí õ¿ðýýíä ãàäààäûí óëñ áîëîí îëîí óëñûí áàéãóóëëàãóóäûí òóñëàëöàà äýìæëýãèéã ºðãºí õ¿ðýýíä àâ÷ õýðýãæ¿¿ëæ áàéãààã áèä õàðæ áîëíî.  Áèä ýðõ ç¿éí øèíýòãýëèéã õèéõäýý áóñàä óëñûí øèíýòãýëèéí ¿éë ÿâöàä òîõèîëäñîí äîíîðóóäûí ¿ç¿¿ëæ áóé òóñëàëöààíä ãàð÷ áóé àëäàà äóòàãäëààñ çàéëñ õèéõ àðãà çàìûã òîäîðõîéëîõ øààðäëàãà ÷ áàñ óÿëäàõ ó÷èðòàé. 

Ìàíàé óëñûí óëñûí ýðõ ç¿éí øèíýòãýëèéí ¿éë ÿâöàä òîäîðõîé õóâü íýìðýý îðóóëæ áóé Õàííñ-Çàéäåëèéí ñàí, Ãåðìàíû Òåõíèêèéí Õàìòûí Àæèëëàãààíû Íèéãýìëýã, Äýëõèéí áàíê, Àçèéí õºãæëèéí ñàí, ͯÁ-ûí Õºãæëèéí õºòºëáºð, ÀÍÓ-ûí Îëîí óëñûí õºãæëèéí àãåíòëàã, ßïîíû ÆÀÉÊÀ áàéãóóëëàãà, ÁÍÑÓ, ÀÍÓ, Àíãëè, ÕÁÍÃÓ… ãýõ ìýò îëîí óëñûí áàéãóóëëàãà, ãàäààäûí óëñ îðíóóäûí äýìæëýã òóñëàëöàà, òºñºë õºòºëáºð¿¿äèéã äóðüäàõ íü ç¿éòýé þì. (Äýýðõ áàéãóóëëàãûí çîðèëãî ÷èãëýë, ¿éë àæèëëàãààíû äýëãýðýíã¿é èøëýë[5]ä äóðüäñàí ýõ ñóðâàëæààñ ¿çíý ¿¿.)

Ýðõ ç¿éí øèíýòãýëèéí õ¿ðýý ºðãºí õýäèé ÷ çºâõºí ãàäààä óëñ, îëîí óëñûí áàéãóóëëàãûí ñàíõ¿¿æèëòýýð õýðýãæñýí òºñºë ò¿¿íèé ¿ð ä¿íã òîéìëîõ îðîëäëîãûã õèéñýí ÷ ýðõ ç¿éí øèíýòãýëèéí á¿õèé ë õ¿ðýýíä àâ÷ ¿çýõ ¿¿, ýñâýë òîäîðõîé õýñýã, á¿ëýã, áàéãóóëëàãûí õ¿ðýýíä  ¿¿, çºâõºí õàíäèâëàã÷ óëñ, îëîí óëñûí áàéãóóëëàãààð àâ÷ ¿çýõ ¿¿ çýðýã îëîí àñóóäàë òóëãàð÷ áàéñàí ÷ äàðààõ 3 àñóóäëûí õ¿ðýýíä òîäîðõîéëîõ îðîëäëîãî õèéëýý.

1. Õóóëü òîãòîîìæèéí øèíýòãýë:
2. Ýðõ ç¿éí áîëîâñðîëûí (ñýòãýëãýýíèé) øèíýòãýë:
3. Ýðõ ç¿éí øèíýòãýëèéí õ¿ðýýíä õèéãäñýí áóñàä ¿éë àæèëëàãàà: 

 

Öààøèä äóðüäàãäàõ àñóóäëûã ìàíàé óëñûí õóâüä òºðèéí áîëîí îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãûí îðîëöîîòîéòîéãîîð õèéñýí àæèë ò¿¿íèé ýåðýã ¿ð ä¿í áàéãààã ¿ã¿éñãýõ áîëîìæã¿é áîëîõûã äóðüäàõ íü ç¿éòýé áºãººä ýíý òàëààð õîëáîãäîõ õóóëü õÿíàëòûí áàéãóóëëàãà áîëîí îëîí íèéòèéí áàéãóóëàãûí àæëûí òàéëàí, ñóäëàà÷äûí á¿òýýë¿¿äýä èëýðõèéëñýí íü áèé. Öààøèä äóðüäàõ ç¿éë íü ýíýõ¿¿ ñýäâèéí õ¿ðýýãýýð ë õÿçãààðëàãäàæ áàéãààã òýìäýãëýæ áàéíà.

 

1. Õóóëü òîãòîîìæèéí øèíýòãýë:

Ìîíãîë óëñûí ýðõ ç¿éí øèíýòãýëèéí õºòºëáºð[6] íü 4 ÷èãëýëýýð õóóëü òîãòîîìæèéã øèíýýð áàòëàõ, øèíýòãýõ, íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëàõ  áîëîâñðîíãóé áîëãîõîä ÷èãëýñýí áàéíà. ¯¿íèéã òîéìëîí àâ÷ ¿çâýë, õөтөлбөр батлагдахаас áóþó 1992-1997 áàéäëààðõ õóóëü òîãòîîìæèéí øèíýòãýõ òºëºâëºëòèéí áèåëýëò òîäîðõîéëîõ òîî áàðèìò òîäîðõîéã¿é áàéõ áºãººä ñóäàëãààíû[7] ä¿íãýýð   1992 оны Монгол Улсын Үндсэн хууль болон түүний хавсралт хуульд зааснаар Монгол Улсын Үндсэн хуульд заасан хуулиудыг тогтоосон хуваарийн дагуу 1993 онд багтаан батлан гаргах (Тавдугаар зүйлийн 2 дахь хэсэг), мөн БНМАУ-ын олон улсын гэрээг Монгол Улсын Үндсэн хуульд нийцүүлэх асуудлыг тухайн гэрээнд заасан болзол, журмын дагуу 1993 онд багтаан шийдвэрлэх (Зургадугаар зүйлийн 3 дахь хэсэг), хууль тогтоомжийг Монгол Улсын Үндсэн хуульд нийцүүлэн бүрэн шинэчлэх ажлыг 1996 онд багтаан дуусгах (Тавдугаар зүйлийн 4 дэх хэсэг) зорилтыг хуульчлан тодорхойлсон юм.

Улсын Бага хурлын 1992 оны 14 дүгээр тогтоолоор баталсан “Монгол Улсын Үндсэн хуулийг бүрнээ дагаж мөрдөх ажлыг зохион байгуулах, АИХ-ын хоёрдугаар хуралдааны шийдвэрийг биелүүлэх талаар нэн тэргүүнд хэрэгжүүлэх арга хэмжээний төлөвлөгөө”-д /19-д/ заасны дагуу газар, гааль, банк, өмч, аж ахуйн харилцааг зохицуулж буй хуулиудыг яаралтай шинээр боловсруулах, зарим нэмэлт, өөрчлөлт оруулах зорилт тавьжээ.

Юуны түрүүнд төрийн байгууллагын шинэтгэлийг хийж, төрийн болон нутгийн захиргаа, өөрөө удирдах байгууллагуудыг шинэчлэн зохион байгуулах ажлын хүрээнд Улсын Их Хурлын тухай, Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн тухай, Засгийн газрын тухай, Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгж, түүний удирдлагын тухай хууль болон сонгуулийн багц хуулийг батлан хэрэгжүүлж эхэлсэн байна. 1993 онд батлагдсан Монгол Улсын Шүүхийн тухай хуулиар шүүхийн тогтолцоог өөрчилж, шүүхийн бие даасан, шүүгчийн хараат бус байдлын баталгааг бий болгож, түүний эрх зүйн орчинг бүрдүүлэх суурийг тавьсан юм.

1992-1997 оны үед эдийн засгийн харилцааг зохицуулахад шаардлагатай хууль тогтоомжийн шинэтгэл эрчимтэй хийгдсэн.[8] 

1998 оноос өмнө Монгол Улсын бүрэн эрхт байдлыг хангах эрх зүйн үндсийг бүрдүүлэхэд чиглэсэн олон хуулиуд шинээр батлагдсан байна.[9]

Ийнхүү төрийн байгуулал, батлан хамгаалах, гадаад харилцаа, төсөв, татвар, гааль, эрүүл мэнд, нийгмийн даатгал, нийгмийн хамгаалал, газар, байгаль орчин, аж ахуйн үйл ажиллагаа, дэд бүтэц зэрэг нийгмийн гол чухал харилцааг зохицуулсан 180 гаруй хуулийг 1998 он хүртэлх хугацаанд батлан гаргаж[10], тэдгээрийг хэрэгжүүлэх зохион байгуулалтын арга хэмжээ авчээ. Эдгээр арга хэмжээний үр дүнд Үндсэн хуульд нэр заагдсан 41 хууль бүгд батлагдан гарч, өмнө гарсан хууль, байгуулагдсан олон улсын гэрээг Үндсэн хуульд нийцүүлэн өөрчлөх ажил үндсэндээ хийгдсэн байна.

1998-2000 îíû áàéäëààðõ õóóëü òîãòîîìæèéã øèíý÷ëýí áàòëàõ, íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëàõ òºëºâëºãººíèé áèåëýëò 83.9 õóâü, 2001-2004 îíû áàéäëààðõ áèåëýëò 76.3 õóâü, 2005-2008 îíû áàéäëààðõ áèåëýëò 55.2 õóâüòàé áàéíà.[11]

Õóóëü òîãòîîìæèéí øèíýòãýë, íýìýëò ººð÷ëºëòèéí ñóäàëãààíû ä¿íãèéí õàðüöóóëàëòûí èë¿¿ òîä õàðóóëàõ çîðèëãîîð ãðàôèê ¿ç¿¿ëáýë,

 

Õóóëü òîãòîîìæèéã øèíýýð áàòàëñàí áîëîí íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëñàí áàéäàë

(1957-2011 îíû ýõíèé 5 ñàðûí áàéäëààð)

 

Õóóëü òîãòîîìæèéí øèíýòãýëèéí õ¿ðýýíä õóóëü шинээр áàòàëæ, íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëаõàä ãàäààä óëñ, îëîí óëñûí áàéãóóëàãààñ øóóä îðîëöîæ òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëñýí òîî áàðèìò ñóäàëãààíû ìàòåðèàë, òºñëèéí òàéëàí áîëîí áóñàä ýõ ñóðâàëæèä äóðüäààã¿é áàéíà. Õóóëü òîãòîîìæèéí øèíýòãýëèéí ¿éë ÿâöàä ãàäààäûí óëñ, ÎÓÁ-ûí çºâëºìæ, õàìòàðñàí ñóäàëãàà, ñóðãàëò, ýðäýì øèíæèëãýýíèé õóðàë çýðãèéã çîõèîí áàéãóóëæ áàéñàí áàéíà. Æèøýýëáýë, НҮБ-ын Хөгжлийн хөтөлбөрийн “Эрх зүйн мэдээлэл, сурталчилгаа, туслалцааны хүртээмжтэй байдал” (2005), МУ-ын Боловсролын Их Сургуулийн нийгмийн ухааны тэнхимийн “ Монгол дахь хүний эрхийн боловсрол ба соёлын харьцангуй чанар“ (2005), Хууль Зүйн Үндэсний Төвийн “Иргэдийн эрх зүйн албан бус боловсролын эрэлт хэрэгцээний судалгаа” (2005), АНУ-ын Азийн сангийн “Эрх зүйн гэгээрэл - Монгол Улсад” (2004), зэрэг судалгааг дурдаж болно. Ýíý òàëààðõ äýëãýðýíã¿éã ýðõ ç¿éí áîëîâñðîëûí øèíýòãýë õýñýãò àâ÷ ¿çíý.

 

б. Эрх зүйн боловсролын шинэтгэлийн хүрээнд гадаад улс, олон улсын байгууллага, төслийн зүгээс үзүүлсэн тусламжèéí ¿ð ä¿íã õуульч боловсон хүчин бэлтгэх, äàâòàí ñóðãàõ ÷èãëýëýýð тоймловол,

 

1. Ñóðãàëòûí òºëºâëºãººã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ.

            Энэ ажлын хүрээнд Ханнс-Зайделийн сан, Германы техникийн хамтын ажиллагааны нийгэмлэг, Дэлхийн банкны “Шүүх, эрх зүйн шинэчлэлт”, USAID-ийн “Шүүх эрх мэдлийн шинэтгэлийн хөтөлбөр” төсөл, “Нээлттэй нийгэм форум”-тай хамтын ажиллагааны гэрээ хэлэлцээр байгуулан, төсөл хэрэгжүүлэн хамтран ажилласан байна. Тухайлбал,

• Монгол Улсын Засгийн газар, ХБНГУ-ын Ханнс-Зайделийн сангийн хооронд “Эрх зүйн болон захиргааны салбарт дэмжлэг туслалцаа үзүүлэх, зөвлөгөө өгөх тухай” хамтын ажиллагааны хэлэлцээр байгуулан энэ ажлын хүрээнд 20.000 ам.доллар зарцуулсан байна. Хууль зүйн сургалтыг дэлхийн жишигт ойртуулах, сургалтын хөтөлбөрийг боловсронгуй болгох үүднээс МУИС-ийн Хууль зүйн сургуультай хамтран 5 жилийн сургалттай сургалтын хөтөлбөрийг боловсруулж 2000 оноос хэрэгжүүлжээ. Ñóðãàëòûí øèíý òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ, õýðýãæ¿¿ëýõ àñóóäëààð Õàííñ-Çàéäåëèéí ñàíãèéí óðèëãààð ãåðìàíû ýðäýìòýä óäàà äàðàà èðæ õóóëü ç¿éí ñóðãóóëèéí áàãø íàðò ñóðãàëò ÿâóóëæ, çºâëºãºº ºã÷ áàéñàí áà ìàíàé áàãø íàð ÷ ãåðìàíû èõ, äýýä ñóðãóóëèóäàä çî÷èëæ òóðøëàãà ñóäàëæ õàìòðàí àæèëëàñàí áàéíà.[12]
• 2002 онд Монгол Улс, Олон улсын хөгжлийн ассоциацийн хооронд “Шүүх, эрх зүйн шинэчлэлт” төслийг хэрэгжүүлэх зорилгоор 3595-MOG дугаар бүхий Хөгжлийн зээлийн гэрээ байгуулж, дээрх стандартын үр дүнд үнэлгээ өгч, шаардлагатай бол боловсронгуй болгох ажлыг энэхүү төслийн хүрээнд хэрэгжүүлэхээр тогтсон юм.  Энэ ажлын хүрээнд “Шүүх, эрх зүйн шинэчлэлт” төслөөс хичээлийн хөтөлбөр боловсруулах ажлыг гэрээний үндсэн дээр зохион байгуулж ажилласан бөгөөд өнөөдрийн байдлаар 31 хичээлийн хөтөлбөрийг боловсруулсан бөгөөд гарын авлага хэлбэрээр бэлтгээд байна. Уг хөтөлбөрийг боловсруулах явцад тус яамны зүгээс хяналт тавьж ажиллахын зэрэгцээ Хууль зүй, дотоод хэргийн сайд, Боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны сайдын хамтарсан 2004 оны 185/351 дугаар тушаалаар “Шүүх, эрх зүйн шинэчлэлт” төслөөс түшиц сургуулиар сонгосон “Отгонтэнгэр” их сургууль, “Шихихутуг” хууль зүйн дээд сургууль /2004-2005 оны хичээлийн жилээс/-д хууль зүйн сургалтын шинэчилсэн хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх туршилтын ажлыг эхлүүлсэн байна.
• Германы техникийн хамтын ажиллагааны нийгэмлэгээс 1995 оны 5 дугаар сараас ХЗДХЯ-тай хамтран “Монгол Улсын эдийн засгийн эрх зүйн шинэтгэл” төслийг буцалтгүй тусламжийн хэлбэрээр хэрэгжүүлж эхэлсэн бөгөөд тухайн төслийн нэг чиглэл нь Хуульчдыг сургах, давтан сургах байсан ба энэ ажлын хүрээнд хөтөлбөр шинэчлэгдэж байсан.
• 1999 оноос НҮБ-ийн хүний эрхийн төв, НҮБ-ийн хүний эрхийн дээд комиссиратын газар зэрэг байгууллагаас ном сурах бичиг бэлэглэх, сургалтын хөтөлбөр боловсруулах ажилд тусласан байна.
• Дэлхийн банкны “Шүүх, эрх зүйн шинэчлэлт” төслөөс “Хуулийн сургуулиудын сургалтын хөтөлбөр, арга барилыг шинэчлэх” ажлыг хэрэгжүүлэх зорилгоор Канадын “Justice Reform International” компанийн зөвлөх ажиллуулах, хичээлийн загвар хөтөлбөр боловсруулах, шинэчлэн 15 хичээлийн хөтөлбөрийг боловсруулах болон түүний дагуу гарын авлага бэлтгэх зэрэг үйл ажиллагаанд нийтдээ 205.980 ам.доллар зарцуулсан байна.
• 2002-2006 он хүртэл БХАН /Соросын сан/-аас хэрэгжүүлсэн “Хууль бидний амьдралд”-д хөтөлбөрийн хүрээнд 1-10 дугаар ангид үзэх эрх зүйн хичээлийн агуулга, арга зүйн асуудлыг сурах бичгийн хамт шийдвэрлэсэн юм. Хэвлэгдсэн сурах бичиг нь агуулгын хөтөлбөр, сурагчийн ном, багшийн заах арга зүйн зөвлөмжийн багц байдлаар хийгдэж, эрх зүйн агуулга ерөнхий боловсролын сургуулийн сургалтын төлөвлөгөөнд мөн туршилтын байдлаар тусгагдан хэрэгжиж байв.

 

2. Тýòãýëýãò ñóðãàëòàä õàìðóóëàõ

 

• Õàííñ-Çàéäåëèéí ñàíãèéí òýòãýëãýýð ÌÓÈÑ-èéí ÕÇÑ-èéí áàãø íàðûã ãåðìàíû èõ, äýýä ñóðãóóëèóäàä óðò õóãàöààíû ìàãèñòðûí áîëîí áîãèíî õóãàöààíû ìýðãýøèë äýýøë¿¿ëýõ ñóðãàëòàä òîãòìîë õàìðóóëñíààð 1996-2008 îíû õóãàöààíä 5 áàãø ìàãèñòð, 2 áàãø äîêòîðàíòóðûí, 1 áàãø ìýðãýøèë äýýøë¿¿ëýõ  ñóðãàëòûã àìæèëòòàé ä¿¿ðãýæ èðýýä ñóðãóóëüäàà àæèëëàæ áàéíà.[13] Урт богино хугацааны сургалтанд 148 000 ам. доллар зарцуулсан байна.
• Мөн тус сангаас багш нарын мэдлэгийг дээшлүүлэх, багшлах боловсон хүчнийг бэлтгэх, сургалт семинар зохион байгуулах, ном сурах бичиг, сургалтын тоног төхөөрөмжөөр хангах, оюутнуудын суралцах идэвхийг дээшлүүлэх ажлын хүрээнд 311.000 ам. доллар зарцуулсан байна.
• Багш нарын мэргэжил дээшлүүлэх болон мэргэшүүлэх чиглэлээр сургалтад хамрагдсан байдлаас үзвэл төрийн зардлаар 89, сургууль, байгууллагын зардлаар 113, хувийн зардлаар 32, гадаадын төсөл, тэтгэлэгт байгууллагын зардлаар 5 багш хамрагдсан байх ба тэдгээрийн 70 нь гадаад, 203 нь дотоод сургалтад богино болон урт хугацаагаар оролцжээ. Мөн 512 удаагийн сургалт зохиогдсон ба дунджаар 1 багш 1 удаагийн сургалтад хамрагдсан үзүүлэлттэй байна.

• Монгол Улсын Засгийн газар, ХБНГУ-ын Ханнс-Зайделийн сангийн хооронд байгуулсан “Эрх зүйн болон захиргааны салбарт дэмжлэг туслалцаа үзүүлэх, зөвлөгөө өгөх тухай” хамтын ажиллагааны хэлэлцээрийн дагуу байгуулан энэ ажлын хүрээнд багш нарын мэдлэгийг дээшлүүлэх, багшлах боловсон хүчнийг бэлтгэх, сургалт семинар зохион байгуулах гэх зэрэг ажлын хүрээнд 311.000 ам. доллар зарцуулсан байна.
• НҮБ-ийн хүний эрхийн төв, НҮБ-ийн хүний эрхийн дээд комиссарын газар зэрэг байгууллагаас ном сурах бичиг бэлэглэх, сургалтын хөтөлбөр боловсруулж өгөх, багш нарын мэргэшлийг дээшлүүлэхэд тусалсан байна.

 

3. Хуульчдыг давтан сургах, мэргэжил дээшлүүлэх.

 

• Засгийн газрын 1998 оны "Хуульчдыг давтан сургах төв байгуулах тухай" 68 дугаар тогтоолоор МУ-ын Засгийн газар болон Азийн хөгжлийн банкнаас хамтран санхүүжүүлэх хууль зүйн мэргэжлийн боловсон хүчнийг давтан сургах хөтөлбөрийн хүрээнд уг төвийг 10 орон тоотой байгуулсан.[14] Азийн хөгжлийн банкнаас тус төвийн багш нарыг сургах, гадаадын суурин зөвлөх ажиллуулах, техник тоног төхөөрөмжөөр хангах зэрэгт зориулан 1.0 сая ам долларын санхүүжилт хийсэн байна.
• Мэргэжлийн буюу практик хуульч /шүүгч, прокурор, өмгөөлөгч, хуулийн зөвлөх, нотариатч/-дад зориулсан мэргэжил дээшлүүлэх, дахин мэргэшүүлэх сургалт зохион байгуулах үүргийг 2002 онд байгуулагдсан “Хууль тогтоомж, шүүх эрх мэдлийн эрдэм шинжилгээ, сургалт, мэдээлэл, сурталчилгааний үндэсний төв” хариуцан гүйцэтгэж байна. Тус төв нь сургалтын нэгдсэн хөтөлбөрийн дагуу тусгай, сэдэвчилсэн, зайны сургалтыг зохион байгуулж байна.  ХЗҮХ-ээс явуулсан сургалтыг тоймловол,

 

№	Оролцогч	2003 он	2004 он	2005 он	2006 он	2009 он	2010 он
1.	Шүүгч	131	360	528	807	448	448
2.	Прокурор	86	279	248	330	243	675
3.	Өмгөөлөгч	102	156	210	210	4349	2278
4.	Бусад	310	1416	3649	3712
	Нийт	629	2211	4635	5059	5040	3401

 

 Äýýðõ òîî áàðèìòûí ãðàôèêààð ¿ç¿¿ëâýë,

 

Шүүхийн байгууллагын ажилтаны  сургалт: Тухайлбал,

• 2002 онд батлагдсан Эрүү, Эрүүгийн байцаан шийтгэх, Иргэн, Иргэний хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хуулиудын үзэл баримтлалыг таниулах, түүний практик хэрэглээний талаар Германы техник хамтын ажиллагааны нийгэмлэгийн дэмжлэгтэйгээр тусгайлан сургагч багш бэлтгэн, хөдөө, орон нутгийн нийт шүүгчдэд ээлж дараалан сургалт явуулжээ.
• Түүнчлэн Шүүх эрх мэдлийн төсөл, Дэлхийн банкны төсөл, Хайнс-Зайдлийн сан, Хууль зүйн Үндэсний төвтэй хамтран шүүгчдэд зориулсан мэргэжлийн чиглэлийн сургалтыг жил бүр тогтмол гадаад, дотоодод зохион байгуулж иржээ.
• Нидерланд Улсын Засгийн газраас авсан санхүүгийн дэмжлэгийн хүрээнд шүүгч-багш бэлтгэх сургалт, хөтөлбөр бэлтгэж, сургагч багш нарыг тодорхой хугацаанд бэлтгэсэн байна. 
• 2006 онд баруун, зүүн, төвийн бүсийн хэлбэрээр Булган, Дархан-Уул, Орхон, Сэлэнгэ аймгуудад “Нээлттэй нийгэм, форум”-ын төсөл, Улсын дээд шүүх, Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх ерөнхий газраас хамтарсан сургалтыг, мөн Герман улсын техник, хамтын ажиллагааны нийгэмлэгтэй хамтран 2005-2006 онд 2 жилийн хугацаатай бүсчилсэн сургалтыг тус тус зохион байгуулж нийт шийдвэр гүйцэтгэгч нарыг хамруулжээ.

Прокурорын байгуулллагын сургалт:

• Прокуроруудыг гадаадад мэргэжил дээшлүүлэх, давтан сургах арга замыг эрэлхийлэн ажилласнаар ОХУ-ын Ерөнхий прокурорын дэргэдэх Мэргэжил дээшлүүлэх Институтын сургалтанд 24 прокурорыг, ХБНГУ-д 7 прокурорыг, Тайваний Монгол Түвдийн хорооны санхүүгийн дэмжлэгээр Тайваньд 87 прокурорыг 26-45 хоногийн сургалтанд хамруулжээ. Үүний зэрэгцээ Германы техникийн хамтын ажиллагааны нийгэмлэгийн тусламжтайгаар 18 прокурорыг 9 сарын хугацаанд ажлаас бүрэн чөлөөлж герман хэлний сургалтанд, Английн сайн дурын байгууллага болон АНУ-ын ШЭМШХ-ийн тусламжтайгаар 30-аад прокурорыг 1-6 сарын хугацаанд англи хэлний сургалтанд хамруулан сургасан байна.[15]

Бусад сургалт:

• 2005 оноос “Нээлттэй нийгэм форум” төрийн бус байгууллагатай хамтран хэрэгжүүлсэн “Паралегал” төслийн хүрээнд аймаг, нийслэл, дүүргийн эрх зүйн сургалт, сурталчилгаа хариуцсан ажилтнуудад цуврал сургалт зохион байгуулан эр зүйн албан бус сургалт, сурталчилгаа, зөвлөгөөний чиглэлээр мэргэшүүлэн бэлтгэж гэрчилгээ олгосон байна.
• Эрх зүйн мэдээлэл, сурталчилгаа, туслалцааны хүртээмжтэй байдлын талаархи нөхцөл байдлын судалгаа”-г НҮБ-ын Хөгжлийн хөтөлбөр, Хууль зүй, дотоод хэргийн яам, Нээлттэй нийгэм форум хамтран 2005 оны 2 дугаар улиралд хүн ам шигүү суурьшсан нийслэлийн 7 дүүрэг, Архангай, Дархан-Уул, Өмнөговь, Ховд, Хөвсгөл, Хэнтий аймгийн 1200 иргэдийг хамруулан явуулжээ.

 

4. Ñåìèíàð, ñèìïîçèóì çîõèîí áàéãóóëàõ

 

      Ýíýõ¿¿ ÷èãëýëèéí õàìòûí àæèëëàãàà àíõ 1993 îíîîñ ýõëýëòýé.[16] Òóõàéëáàë,

• 1993 îíä  Õàííñ-Çàéäåëèéí ñàí òóñ ñóðãóóëüòàé õàìòðàí “Ìîíãîë Óëñ äàõü ýðõ ç¿éí óëàìæëàë, øèíý÷ëýë” ñýäýâò îëîí óëñûí ñèìïîçèóìûí çîõèîí áàéãóóëñàí.
• 1996 îíä “Õóóëü ç¿éí ñóðãàëòûí àãóóëãà, òåõíîëîãèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ íü” ñýäýâò ñåìèíàð çîõèîí áàéãóóëñàí.
• 1997         îíä Õàííñ-Çàéäåëèéí ñàí Õóóëü ç¿éí ÿàì áîëîí ÕÇÑ-òàé õàìòðàí “Õóóëü ç¿éí ñóðãàëòûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ àñóóäàë” ñýäýâò ñåìèíàð çîõèîí áàéãóóëñàí.
• 1997 îíä Õàííñ-Çàéäåëèéí ñàí ÕÇÑ-òàé õàìòðàí “Ýð¿¿, èðãýíèé ýðõ ç¿éí á¿òýö, àãóóëãà” ñýäýâò ñåìèíàð çîõèîí áàéãóóëñàí.
• 1999 îíä Õàííñ-Çàéäåëèéí ñàí ÕÇÑ-òàé õàìòðàí “Òºðèéí åðºíõèé îíîë øèíæëýõ óõààíû ñîíãîäîã àãóóëãà” ñýäýâò ñåìèíàðûã çîõèîí áàéãóóëñàí.
• 1999 îíä Õàííñ-Çàéäåëèéí ñàí ÕÇÑ-òàé õàìòðàí “Íèéòèéí ýðõ ç¿é äýõ õóóëèéí ýòãýýä” ñåìèíàð çîõèîí áàéãóóëñàí.
• 2000 îíä Õàííñ-Çàéäåëèéí ñàí ÕÇÑ-òàé õàìòðàí “Õóóëü ç¿éí äýýä áîëîâñðîë îëãîõ ñóðãàëòûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ íü” ñýäýâò äóãóé øèðýýíèé ÿðèëöëàãà çîõèîí áàéãóóëñàí.
• 2002 îíä Õàííñ-Çàéäåëèéí ñàí ÕÇÑ-òàé õàìòðàí “Íèéòèéí ýðõ ç¿éí õè÷ýýë¿¿äèéí áîäëîãî /êàçóñ/ áîäîõ, çîõèîõ àðãà ç¿é” ñåìèíàð çîõèîí áàéãóóëñàí.
• 2002 îíä Õàííñ-Çàéäåëèéí ñàí Õóóëü ç¿é äîòîîä õýðãèéí ÿàì, ÕÇÑ-òàé õàìòðàí “Õóóëü ç¿éí äýýä áîëîâñðîë îëãîõ, õóóëü÷äûã ñîíãîí øàëãàðóóëàõ òîãòîëöîîã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ àñóóäàë” ñýäýâò îíîë-ïðàêòèêèéí áàãà õóðàë çîõèîí áàéãóóëñàí.
• 2009 îíä Õàííñ-Çàéäåëèéí ñàí ÕÇÑ áîëîí ýðäýì øèíæèëãýý, ñóäàëãààíû áóñàä áàéãóóëëàãóóäòàé õàìòðàí “¯íäñýí õóóëüò ¸ñ áà ¿íäýñíèé ýðõ ç¿éí òîãòîëöîî” ñýäýâò îëîí óëñûí ñèìïîçèóìûã çîõèîí áàéãóóëñàí.
• 2010 îíä ÕÇÄÕß-òàé õàìòðàí õýðýãæ¿¿ëæ áóé õóóëü ç¿éí èõ, äýýä ñóðãóóëèóäûí áàãø íàðûí ìýðãýøëèéã äýýøë¿¿ëýõ õºòºëáºðèéí õ¿ðýýíä ÿâóóëæ áóé ñóðãàëòóóäàä ÌÓÈÑ-èéí ÕÇÑ-èéí áàãø íàðûã õàìðóóëàí îðîëöóóëæ áàéíà.
• ОХУ, БНХАУ, БНТурк Улс, БНСУ-ын ижил мэргэжлийн байгууллагууд болон олон улсын цагдаагийн байгууллага-Интерпол, түүний гишүүн орнуудын Үндэсний төв товчоотой байнга харилцаж, харилцан мэдээ, мэдээлэл солилцож байна. Äýëãýðýíã¿éã Õàâñðàëò 1-ñ ¿çíý ¿¿.

в. Ýðõ ç¿éí øèíýòãýëèéí õ¿ðýýíä õèéãäñýí áóñàä ¿éë àæèëëàãààíû хүрээнд хийгдсэн гадаад улс, олон улсын байгууллага, төслийн зүгээс үзүүлсэн тусламж, үр дүнг тоймловол,

Эрх зүйн шинэтгэлийн хөтөлбөрийн 29 дүгээр заалтад тусгасан зорилтын дагуу Цагдаагийн байгууллагын тухай хууль, Төсвийн байгууллагын удирдлага санхүүжилтийн тухай хууль, бусад хууль тогтоомж, төслийн хүрээнд тодорхой арга хэмжээнүүдийг авч хэрэгжүүлж ирсэн боловч гэмт хэргийн өсөлт, цагдаагийн албан хаагчдын ажлын ачаалал, гэмт хэрэг үйлдэхэд ашиглагдаж буй техник хэрэгсэл, технологийн дэвшил, шинэ тутам үүсэн бий болж буй гэмт хэрэгтэй тэмцэхэд цагдаагийн байгууллагад өндөр ур чадвартай албан хаагч, хүчин чадал сайтай техник, хэрэгсэл шаардлагатай байна. Ýðõ ç¿éí øèíýòãýëèéã ýð÷èìæ¿¿ëýõ õºãæ¿¿ëýõýä ìатераллаг баазûг өөрийн болон гадаад улсын төслийн дэмжлэгээр өðгөжүүлýõ, õóóëèéí áàãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààã õ¿íäðýë, õ¿íä ñóðòàëã¿é, ò¿ðãýí øóóðõàé, òîãòâîðòîé àæèëëóóëàõàä ýðõ ç¿éí øèíýòãýëèéí õ¿ðýýíä гадаад улс, олон улсын байгууллага, төслийн зүгээс үзүүлсэн тусламж èõýýõýí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëæ  байна.

 

1. Òîíîã òºõººðºìæèéí òóñëàëöàà

 

• Õàííñ Çàéäåëèéí ñàí 1995 îíä ÕÇÑ-èéí ñóðãàëòûí õýðýãöýýíä çîðèóëæ êîìïüþòåð, ïðèíòåð, îëøðóóëàã÷, ïðîåêòîð, âèäåî êàìåð, òåëåâèçîð, âèäåî òîãëóóëàã÷, ôàêñûí àïïàðàò çýðãèéã îëãîñîí.
• 1996 îíä ìºí ñóðãàëòûí õýðýãöýýíä çîðèóëàí èæ á¿ðýí ñàìáàð, ïðîåêòîð çýðãèéã ÕÁÍÃÓ-ààñ çàõèàëàí îëãîñîí.
• 1996-1997 îíû õîîðîíä ÕÇÑ-èéí íîìûí ñàíãèéí ôîíäûí áîëîí óíøëàãûí òàíõèìèéí òîíîã òºõººðºìæèéã áçðýí øèíý÷èëñýí.
• 1997 îíä ÕÇÑ-èéí ñóðãàëòûí õýðýãöýýíä çîðèóëàí ºíäºð õ¿÷èí ÷àäàëòàé êîìïüþòåð, ïðèíòåð áîëîí òóñ ñóðãóóëèéí Êîìïüþòåðèéí òàíõèìä 8 êîìïüþòåðèéã èæ á¿ðýí õýðýãñýëèéí õàìò îëãîæ, êîìïüþòåðèéí äîòîîä ñ¿ëæýýíä õîëáîõ àæëûã õèéæ ã¿éöýòãýñýí.
• 1998 îíä ÕÇÑ-èéí áàãø, ýðäýìòäèéí á¿òýýëèéã õýâëýõ çîðèëãîîð ºíäºð õ¿÷èí ÷àäàëòàé “DUPLO” õýâëýõ ìàøèí îëãîñîí. Òóñ ñàíãààñ ÕÇÑ-èéí ñóðãàëòûí òîíîã òºõººðºìæèéã øèíý÷èëæ, ñàéæðóóëàõ àæëûã 1995 îíîîñ ýõëýí òîãòâîðòîé õýðýãæ¿¿ëæ áàéãààã äýýðõ áàðèìò íîòëîí õàðóóëàõ áóé çàà. Ýíý ÷èãëýëýýð ºíãºðñºí õóãàöààíä 10 ãàðóé íýð òºðëèéí 200 îð÷èì øèðõýã òîíîã òºõººðºì溺ð õàíãàñàí áàéíà.
• МУИС-ийн ХЗС сургуульд Соросын сангийн тусламжийн 23 мянган ам. долларын хөрөнгөөр клиник сургалтын төв болон криминалистикийн кабинетийг байгуулсан.
• Монгол Улсын Засгийн газар, ХБНГУ-ын Ханнс-Зайделийн сангийн хооронд “Эрх зүйн болон захиргааны салбарт дэмжлэг туслалцаа үзүүлэх, зөвлөгөө өгөх тухай” хамтын ажиллагааны хэлэлцээр байгуулан энэ ажлын хүрээнд 20.000 ам.доллар зарцуулсан байна.
• Õóóëü ç¿éí ñургуулийн барилгын дотор талд иж бүрэн засвар хийж, 250 хүний суудалтай лекцийн их танхим /1999 он/ болон сургуулийн өргөтгөлийн байр /2006 он/-ыг ашиглалтад оруулсан. Иж бүрэн компъютерийн кабинет байгуулж, тэнхмүүдийг интернетийн болон дотоод сүлжээ, хууль тогтоомжийн мэдээллийн сангийн сүлжээнд холбох зэрэг материаллаг баазыг бэхжүүлэх олон арга хэмжээ авñàí.
• Шүүхийн Ерөнхий зөвлөл нь Шүүх эрх мэдлийн шинэтгэлийн хөтөлбөр, Германы техник хамтын ажиллагааны нийгэмлэг, НҮБ-ийн Хүний эрх төсөл, Дэлхийн банкны Шүүх эрх мэдэл төсөл, Ханнс-Зайделийн сан, Японы Жайка байгууллагын дэмжлэгтэйгээр нийт шүүхийг компьютер бусад техник, тоног төхөөрөмж, шаардлагатай гарын авлагаар хангах, шүүхийн байрыг завсарлах, зарим орон нутгийн шүүхийг байраар хангах зэрэг шүүхийн шүүгч, ажилтны албан тушаалын бүрэн эрхээ хэрэгжүүлэхэд шаардлагатай ажиллах нөхцөлөөр хангах чиглэлèéí ажлууд хийсэн байна.
• Канад Улсын санхүүжилтээр Хан-Уул, Сүхбаатар дүүргийн цагдаагийн хэлтсийн эрүүлжүүлэх байранд сургалт, сурталчилгааны кабинет байгуулан хэвлэл мэдээллийн байгууллагуудтай хамтран ажиллаж байна.
• Äýëõèéí áàíêíû ñàíõ¿¿æèëòýýð Хууль зүйн үндэсний төвийг 2002 онд байгуулсан нь эрх зүйн мэдээлэл, сурталчилгаа, албан бус сургалт зохион байгуулах томоохон нэгж болсон.
• Ïðîêóðîðûí áàéãóóëëàãà íü óлсын хэмжээнд 1999 оны байдлаар зөвхөн 16 компьютертай байсан прокурорын байгууллага 2005 он гэхэд нийт 186 компьютертай болж, 250 гаруй сая төгрөгийн хөрөнгө оруулалтыг гадаадын ижил төстэй байгууллагууд болон Монгол дахь донор байгууллагуудын зүгээс хийсэн бөгөөд улсын төсвийн хязгаарлагдмал байдал, тухайлан бие дааж хэрэгжсэн гадны зээл тусламж байгаагүй зэргийг харгалзан үзвэл энэ нь багагүй үзүүлэлт юм.
• АНУ-ын Ш¿¿õ ýðõ ìýäëèéí øèíýòãýëèéí õºòºëáºðийн санхүүжилтээр УЕПГ, Дорнод, Сэлэнгэ, Дундговь, Дархан-Уул, Нийслэл, Зүүнхараа, Хөтөл зэрэг 8 прокурорын газрыг иж бүрэн компьютерээр хангаж дотоод сүлжээнд холбосон..[17]

 

2. Íîì, ñóðàõ áè÷ãèéí õàíãàìæèéã ñàéæðóóëàõ

• Õàííñ-Çàéäåëèéí ñàíãààñ ÕÇÑ-èéí íîìûí ñàíãèéí ôîíäûã 200 ãàðóé íîì, ñóðàõ áè÷èã, ñýòã¿¿ëèéã ÕÁÍÃÓ áîëîí ÎÕÓ-ààñ çàõèàëàí áàÿæóóëæýý. ¯¿íèé çýðýãöýý ìàíàé ýðäýìòýí ñóäëàà÷äûí á¿òýýëèéã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýí õýâëýõ, õàìòðàí çîõèîí áàéãóóëñàí ñåìèíàð, ñèìïîçèóìûí ìàòåðèàëûã ýìõòãýí õýâëýæ íîìûí ñàíä áîëîí àæëûí õýðýãöýýíä ¿íý òºëáºðã¿é òàðààí ºã÷ áàéñàí[18]  áºãººä уг зардалд 6000 ам. доллар зарцуулсан.
• Хууль зүй, дотоод хэргийн яамны захиалгаар ГТХАН-ийн “Сургалт ба давтан сургалт” төсөл, АНУОУХА-ийн “Шүүх эрх мэдлийн шинэтгэлийн хөтөлбөр”, Дэлхийн банкны “Шүүх, эрх зүйн шинэчлэл” төслийн санхүүжилтээр олон нийтэд зориулсан “Хуулийн цаг” цуврал нэвтрүүлгийн 84 ангийг бэлтгэхэд оролцсон бөгөөд тэдний захиалгаар уг нэвтрүүлгийг ДВД /DVD/ хэлбэрт шилжүүлэн буулгаж, олшруулан орон нутгийн телевизээр дамжуулан нэвтрүүлэхээр бэлтгэж байна. ХЗҮТ-ийн ажилтнууд МҮОНР-ийн “Соёмбо”, “Хуулийн таван хором” хөтөлбөр, “Хурд агентлаг”, FM 101.7-ийн “Хуулийн цаг” нэвтрүүлэгт хууль зүйн сэдвээр 85 удаагийн ярилцлага хийсэн байна.

• Германы техникийн хамтын ажиллагааны нийгэмлэгээс 1995 оны 5 дугаар сараас ХЗДХЯ-тай хамтран “Монгол Улсын эдийн засгийн эрх зүйн шинэтгэл” төслийг буцалтгүй тусламжийн хэлбэрээр хэрэгжүүлж эхэлсэн. Хуульчдыг сургах, давтан сургах, хуулийн байгууллагын бүтэц зохион байгуулалтад зөвлөгөө өгөх, эрх зүйн сурталчилгаа болон эрх зүйн судалгааны чиглэлүүдээр үйл ажиллагаа явуулсан бөгөөд 2003 оноос “Хуульчдын сургалт ба давтан сургалт” төслийг үргэлжлүүлэн явуулж 4.802.787 төгрөгийн ном, гарын авлага, материалыг МУИС-ийн Хууль зүйн сургууль, Отгонтэнгэр, Орхон их сургууль, Удирдлагын академи, Цагдаагийн Академи, БХИС, Тагнуулын дээд сургууль, Шихихутуг, Түшээ, Улаанбаатар-Эрдэм, Хасагт хайрхан, Сутай, Халх журам зэрэг сургуулиудад, 2007 онд Отгонтэнгэр их сургуульд 2.241.392 төгрөгийн тусламжийг материаллаг баазыг бэхжүүлэх үүднээс хүлээлгэн өгсөн байна.
• Соросын сангаас 1999 оноос МУИС-ийн ХЗДС-д  НҮБ-ийн хүний эрхийн төв, НҮБ-ийн хүний эрхийн дээд комиссиратын газар зэрэг байгууллагаас ном сурах бичиг бэлэглэх, сургалтын хөтөлбөр боловсруулж өгөх, багш нарын мэргэшлийг дээшлүүлэхэд тусалсан байна.
• Дэлхийн банкны “Шүүх, эрх зүйн шинэчлэлт” төслөөс “Хуулийн сургуулиудын сургалтын хөтөлбөр, арга барилыг шинэчлэх” ажлыг хэрэгжүүлэх зорилгоор Канадын “Justice Reform International” компанийн зөвлөх ажиллуулах, хичээлийн загвар хөтөлбөр боловсруулах, Отгонтэнгэр, Шихихутаг дээд сургуулийн төлөөлөгчдөөс бүрдсэн ажлын хэсгийн Канадын Монреалийн их сургуульд туршлага судлах айлчлал, шинэчлэн боловсруулсан 15 хичээлийн хөтөлбөрийн дагуу оюутанд зориулсан гарын авлага, материалыг боловсруулах, тоног төхөөрөмжийн зардал зэрэгт нийтдээ 205.980 ам.доллар зарцуулсан байна.
• USAID-ийн “Шүүх эрх мэдлийн шинэтгэл хөтөлбөр” төслөөс оюутнуудад практик мэдлэг олгох болон иргэдэд хууль зүйн үнэ төлбөргүй зөвлөгөө өгөх хууль зүйн “Клиник” төвийг “Отгонтэнгэр” ИС-ийн Хууль зүйн сургуулийн дэргэд байгуулж 7444.48 ам.доллар, 2.009.696 төгрөгийн санхүүжилт хиижээ. Мөн дээрх төслөөс АНУ-ын Олон улсын хөгжлийн агентлагийн санхүүжилтээр хэрэгжиж буй “Говийн санаачилга төсөл”-тэй хамтран оюутнуудад хууль зүйн зөвлөгөө өгөх дадлага, туршлага эзэмшүүлэх зорилгоор хөдөө орон нутагт ажиллуулахад 3.575.970 төгрөг зарцуулсан байна.
• ГХЯ 2006 онд БНСУ-ын 300.000 ам.долларын санхүүжилтээр Монгол Улсын олон улсын гэрээг цахим архив байгуулах зорилтоо ханган биелүүлсан байна. 2006 оны 2 дугаар хагаст нийт 80.000 хуудас баримтыг цахим хэлбэрт шилжүүлснээс Монгол Улсаас гадаад улстай байгуулсан хоёр талт 3000 гэрээний 60.000 хуудас баримтыг бүрэн шилжүүлж, хоёр талт гэрээ хэлэлцээрийг цахим хэлбэрээр байршуулсан байна[19].

 

 

3. Áóñàä àðãà õýìæýý:

• Õàííñ Çàéäåëèéí ñàí 1996-2007 îíû õîîðîíä ÕÁÍÃÓ-ûí èõ ñóðãóóëèóäûí ¿éë àæèëëàãààòàé òàíèëöàõ, òóðøëàãà ñóäëàõ, ìýðãýæëèéí ñóäàëãàà õèéõ çîðèëãîîð çîõèîí áàéãóóëñàí àæèë õýðãèéí àéë÷ëàëä ìàíàé ñóðãóóëèéí íýëýýä òîîíû áàãø íàð óäàà äàðàà õàìðàãäñàí. Òóñ ñàíãèéí Ìîíãîë äàõü ñóóðèí òºëººëºã÷èéí ãàçðààñ Õóóëü ç¿éí äýýä ñóðãóóëèéí îþóòíóóäûí äóíä òýäíèé õóóëü ýðõ ç¿éí ìýäëýãèéã ñîðèõ àñóóëò, õàðèóëòûí áîëçîëò óðàëäààíûã òîãòìîë çîõèîí áàéãóóëæ áàéãàà áºãººä àìæèëòòàé îðîëöñîí 15 îþóòàíä ñàíãèéí íýðýìæèò ñóðãàëòûí òýòãýëýã îëãîñîí áàéíà.  Ò¿¿í÷ëýí ÕÇÑ-èéí 5 îþóòíû á¿ðýëäýõ¿¿íòýé áàã õîðèõ 411 ä¿ãýýð àíãèä õ¿ì¿¿æèæ áóé íàñàíä õ¿ðýýã¿é÷¿¿äýä õóóëü, ýðõ ç¿éí àíõàí øàòíû ìýäëýã îëãîõ õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëæ áàéãà. Ýíä îðîëöîæ áóé îþóòíóóäàä òóñ ñàíãààñ ìºí çîõèõ õýìæýýíèé òýòãýëýã îëãîäîã. Îþóòíóóä èéíõ¿¿ àæèëëàñíààð ýçýìøèæ áóé ìýðãýæëèéíõýý õ¿ðýýíä ñóð÷ ìýäñýí ç¿éëýý áóñäàä ò¿ãýýõ, íºãºº òàëààð àæëûí äàäëàãà ýçýìøèõ à÷ õîëáîãäîëòîé þì. 2002-2010 îíû õóãàöààíä ìàíàé 20 îð÷èì îþóòàí óã õºòºëáºðò õàìðàãäàí àæèëëàñàí áàéíà.[20]
• Хууль зүй, дотоод хэргийн яам, Монголын өмгөөлөгчдийн холбоо, Соросын сан /хуучин нэрээр/ хамтран Өмнөд Африкийн Бүгд Найрамдах Улсын туршилгаар төлбөрийн чадваргүй иргэдэд эрүүгийн хэргийн чиглэлээр үнэ төлбөргүй эрх зүйн туслалцаа үзүүлэх зорилго бүхий “Өмгөөллийн туслалцаа үзүүлэх төв”-ийг туршилтын журмаар 2004 оны 5 дугаар сарын 10-нд нийслэлийн Сонгинохайрхан дүүрэгт, 2005 оны 6 дугаар сарын 1-нд Хэнтий аймагт нийтдээ 6 өмгөөлөгчийн бүрэлдэхүүнтэйгээр байгуулсан юм. Төслийн хугацаа 2006 оны 10 дугаар сарын 30-нд дуусгавар болж дээрх төвүүдийн үйл ажиллагаа зогссон. Өнгөрсөн хугацаанд эдгээр төвд 5300 орчим иргэн хандаж, эрүүгийн хэргийн чиглэлээр хууль зөвлөгөө авсан бөгөөд үүнээс 1550 орчим эрүүгийн хэрэгт тус төвүүдийн өмгөөлөгч-ажилтнууд өмгөөллийн туслалцаа үзүүлсэн байна.
• Үүнээс гадна НҮБ-ын Хөгжлийн хөтөлбөрийн дэмжлэгтэйгээр хэрэгжүүлэх “Хууль зүйн үйлчилгээний хүртээмж ба хүний эрх” төслийн 2007 оны 4 дүгээр сараас 2009 оны 6 дугаар сар хүртэл буюу үндсэндээ 3 жилийн хугацаанд хэрэгжñýí áàéíà.
• Монголын өмгөөлөгчдийн холбоо Японы “Жайка” байгууллагын “Эрх зүйн шинэтгэл” төслийн санхүүгийн болон мэргэжлийн туслалцаатайгаар хэрэг, маргааныг шүүхийн өмнөх шатанд эвлэрүүлэн зохицуулдаг “Эвлэрүүүлэн зуучлах төв”-ийг байгуулах бэлтгэл ажлыг 2004 оны 3 дугаар сараас эхлэн хийж, 2006 оны 5 дугаар сарын 5-нд албан ёсоор үйл ажиллагааг нь эхлүүлсэн.

• Гэмт хэрэгтэй тэмцэх талаар харилцан мэдээ мэдээлэл солилцох, туршлага судлах чиглэлээр ОХУ-ын Москва, Екатеринбург, Новосибирск, Эрхүү хотын Дотоод хэргийн удирдах газар, Буриад, Тува Улсын Дотоод хэргийн яам болон хил залгаа бүс нутгийн албадтай хамтран ажиллаж байна.
• Олон улсын хэмжээнд алан хядах ажиллагаа идэвхжиж байгаатай холбогдуулан бие бүрэлдэхүүний мэргэжлийн ур чадварыг дээшлүүлэх зорилгоор Тагнуулын ерөнхий газар, Зэвсэгт хүчний Жанжин штаб, Хил хамгаалах ерөнхий газар, Онцгой байдлын ерөнхий газар болон АНУ-ын Суонсоны сантай хамтран ажилласан. Äýëãýðýíã¿éã Õàâñðàëò 1-ñ ¿çíý ¿¿.

įÃÍÝËÒ:

 

Ìàíàé óëñûí ýðõ øèíýòãýëèéí õ¿ðýýíä ãàäààä óëñ, îëîí óëñûí áàéãóóëëàãà, òºñºë õºòºëáºð¿¿äèéí òóñëàëöàà äýìæëýãýýð õèéãäñýí àæèë, ¿ð ä¿í ÷àìã¿é èõ áàéãàà íü ñóäàëãààíû ÿâöàä õàðàãäëàà.

Ñóäëàà÷èéí ç¿ãýýñ õèéãäñýí á¿õèé ë àæëûí ¿ð ä¿íã ¿ã¿éñãýõ çîðèëãîã¿é áºãººä öààøäûí ¿éë àæèëëàãààãàà óëàì ñàéí óÿàëäóóëàõ çîðèëãîîð äàðààõ ñàíàëûã äýâø¿¿ëæ áàéãàà áîëíî.

Õóóëü òîãòîîìæèéí øèíýòãýëèéí õ¿ðýýíä õàðüöàíãóé áàãà õóãàöààíä íèéãìèéí ÷óõàë ñàëáàð õýñãèéí õàðèëöààã çîõèöóóëàõ õóóëèóäûã øèíý÷ëýõ òºëºâëºëò õýäèé 100 õóâü áèåëýýã¿é áîëîâ÷ õóóëü òîãòîîìæèéã øèíý÷ëýõ çîðèëòîî ºíäºð ¿ð ä¿íòýé áèåë¿¿ëæ, ò¿¿íèéã áèåë¿¿ëýõýä äîíîðóóäûí òóñëàëöààã àâ÷ áàéãàà íü õàðàãäàæ áàéíà.

Ãýâ÷ “àëèâàà øèíý õºðñºíä óðãàìëûã ò¿ðãýí, ìàø ò¿ðãýí óðãóóëàõààð õ¿÷ýýð îðîëäîõîä ãàðàõ ¿ð ä¿í” íü “ìàø îëîí øèíý õóóëèóäûã äîíîðóóäûí øàõàëò, çºâ ãýñýí çºâëºì溺ð, øóóä îð÷óóëãààð õóóëáàðëàõ” íü àäèë áàéõ áîëîâ óó.  (¿¿íèéã õàøèëòàíä àâ÷ ¿çýæ áàéíà.) Øèíýòãýëèéí ¿éë ÿâöûí õºðñºº áèä áýëòãýõýä àíõààðëàà õàíäóóëàõ øààðäëàãà çàéëøã¿é ÷óõàë þì.

Ýðõ ç¿éí øèíýòãýëèéí ¿éë ÿâöàä øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýë, àðãà ç¿éä òóëãóóðëàñàí, íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí øàëòãààí, ¿ð àøãèéã òîîöîæ ÷àäñàí õóóëü ãàðãàñíààð õóóëü òîãòâîðòîé õýðýãæäýã áàéõ, øèíýòãýë ¿ð ä¿íòýé áàéõ áîëíî.

Ýðõ ç¿éí áîëîâñðîëûí øèíýòãýëèéí õ¿ðýýíä íèéò 11 óëñ, 27 îëîí óëñûí áàéãóóëëàãà, 174 òºñºë õºòºëáºðèéí òóñëàëöàà äýìæëýã, ñàíõ¿¿æèëò[21]ýýð îëîí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëñàí áàéíà. Õóóëü÷äûã äàâòàí ñóðãàõ, ìýðãýøë¿¿ëýõ ñóðãàëò чадавхийг дээшлүүлэх, тэдний ухамсар, ёс зүйд нөлөөлөх, урт хугацааны, бодлогын шинжтэй,  сургалт байхгүй áàéíà. Äîíîðûí òóñëàìæ äýìæëýã íü öººí áàéãóóëàãà, õýñýãò õàìààð÷ áàéíà. Èéìä ñóðãàëò, ñóäàëãààã áîäëîãûí ò¿âøèíä òºëºâëºæ, õóóëü÷äûí ìýðãýæëèéí óð ÷àäâàðûã äýýøë¿¿ëýõýä æèãä õóâààðèëàõ øààðäëàãàòàé þì.  Òóõàéëáàë, ìºðäºí áàéöààõ àëáà, ºì㺺ëºë, íîòàðèàò, áóñàä òºðèéí áàéãóóëëàãóóäûí õóóëü÷äàä äîíîð áàéãóóëëàãààñ ñàíõ¿¿æèí ÿâóóëñàí ñóðãàëòûí ¿éë àæèëëàãàà öººí áàéíà. Çàðèì áàéãóóëëàãà, õýñýãò îãò ÿâàãäààã¿é áàéíà. ¯¿íèé òóëä ñóðãàã÷ áàãø áýëòãýñýí ñóðãàëòûí ¿ð ä¿íã ñàéæðóóëàõ, òýäíèéã ºìíº äóðüäñàí áàéãóóëëàãûí õóóëü÷äûã ñóðãàõàä èë¿¿ ò¿ëõèé çîõèöóóëàõ áîäëîãî õýðýãòýé.

 

Àíõààðàë õàíäóóëñàí òà á¿õýíä áàÿðëàëàà.

 

ХАВСРАЛТ№1